Dil dəyişikliyi — Vikipediya

Bu səhifədə iş davam etməkdədir. Müdaxilə etməyə tələsməyin! Əgər kömək etmək istəyirsinizsə, ya da səhifə yarımçıq qalıbsa, səhifəni yaradan istifadəçi ilə əlaqə qura bilərsiniz. Səhifənin tarixçəsində səhifə üzərində işləmiş istifadəçilərin adlarını görə bilərsiniz. Redaktələrinizi mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. Bu məqalə sonuncu dəfə 12 saat əvvəl Səidə Əsgərsoy (müzakirə | töhfələr) tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

Dil dəyişikliyi — dilin zaman keçdikcə fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik və semantik səviyyələrdə keçirdiyi dəyişikliklərə verilən ümumi addır. Heç bir dil zamanla sabit qalmır; sosial, mədəni və tarixi amillərin təsiri ilə bütün dillər inkişaf edir və dəyişir. Dil dəyişikliyi dilçiliyin əsas tədqiqat mövzularından biridir və əsasən diaxron dilçilik sahəsində araşdırılır.

Dilin səs sistemində baş verən dəyişikliklərdir. Hər ikisi səslərin dəyişməsi ilə bağlı olsa da, aralarında müəyyən fərqlər mövcuddur: 1.Fonetik dəyişiklik dilin səs sistemində konkret səslərin tələffüzünün dəyişməsini ifadə edir. Bu dəyişikliklər danışıq prosesində səslərin fiziki xüsusiyyətlərinin (tələffüz və akustik xüsusiyyətlərin) dəyişməsi nəticəsində yaranır. Fonetik dəyişikliklər fərdi səslərin təkamülü ilə bağlıdır və müəyyən bir səslərin fərqli kontekstlərdə necə tələffüz edildiyini öyrənir. Nümunələr: Qədim türk dilindəki "k" səsi bəzi müasir türk dillərində "x" kimi tələffüz edilir: "kök" → "xök". Latın dilindəki "c" səsi bir çox Roman dillərində "ʧ" və ya "s" kimi tələffüz olunur: Latın dilində centum → İtalyanca cento (tələffüz: [ʧento]). 2. Fonoloji dəyişiklik dilin fonem sistemində baş verən dəyişikliklərdir. Fonemlər dilin fərqli məna daşıyan səs vahidləridir. Fonoloji dəyişikliklər nəticəsində dilin fonem inventarında yeni fonemlər yarana və ya bəzi fonemlər sıradan çıxaraq əhəmiyyətini itirə bilər. Bu dəyişikliklər sözlərin mənasını fərqləndirən səslərin sistemində baş verir. Nümunələr: Köhnə ingilis dilindəki uzun və qısa saitlər arasındakı fərqlər müasir ingilis dilində qismən aradan qalxmışdır. Fransız dilində qədim latın dilindəki bəzi fonemlər sıradan çıxmış və ya birləşmişdir: Latınca vita → Fransızca vie ([vi] — t-dəyişməsi nəticəsində).

Dilin söz quruluşu, söz formaları və şəkilçilərin istifadəsində baş verən dəyişikliklərdir. Zamanla dillərdə yeni morfoloji formalar yarana, köhnə formalar işləkliyini itirə və ya bəzi formalar sadələşə bilər. Bu dəyişikliklər dilin quruluşunun təkamülü və çevikliyi ilə bağlıdır. Bəzi şəkilçilər zamanla fərqli funksiyalar qazana və ya işləkliyini itirə bilər. Nümunə: Köhnə ingilis dilində feillərin keçmiş zaman forması üçün fərqli şəkilçilər istifadə olunurdu (helpan → healpde), müasir ingilis dilində isə "-ed" şəkilçisi sabit forma kimi qalıb (help → helped). Dilin inkişafı ilə yeni şəkilçilərin və prefikslərin yaranması nəticəsində yeni söz formaları meydana gəlir. Nümunə: Türk dillərində müasir dövrdə "-daş" şəkilçisi vasitəsilə yeni sözlər yaranır: qələm → qələmdaş (ortaq vasitə ilə əlaqəni bildirir). Bəzi mürəkkəb morfoloji formalar sadələşərək daha az elementlə ifadə olunur. Nümunə: Latınca bəzi hallıq şəkilçilərinin İtalyanca yoxa çıxması: Latın dilində amicus (dost) sözünün halları fərqli şəkilçilərlə ifadə olunurdu (amici, amico və s.), müasir italyan dilində isə yalnız amico forması işlədilir. Bəzi dillərdə cinsiyyət (gender) fərqləndirən morfoloji formalar zamanla itə bilər. Nümunə: İngilis dili köhnə ingilis dilində olan kişi və qadın cinslərini fərqləndirən bəzi morfoloji formaları itirmişdir.

Dilin cümlə quruluşunda, söz sırası qaydalarında və cümləni təşkil edən elementlərin əlaqəsində baş verən təkamüli dəyişikliklərdir. Bu dəyişikliklər dilin inkişafı zamanı müəyyən sintaktik konstruksiyaların sadələşməsi, yenilərinin yaranması və ya mövcud formaların istifadəsində fərqlərin meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. Zamanla bəzi dillərdə sözlərin cümlədəki sırası dəyişə bilər. Nümunə: Latın dilində söz sırası sərbəst idi, yəni subyekt (S), feil (V) və obyekt (O) müxtəlif sıralarda yerləşirdi. Müasir Roman dillərində isə əsasən sabit SVO (subyekt-feil-obyekt) söz sırası istifadə olunur: Latınca: Librum puella legit ("Qız kitab oxuyur") İtalyanca: La ragazza legge il libro ("Qız kitabı oxuyur"). Köhnə dövrlərdə bəzi dillərdə bağlayıcılar daha az istifadə olunurdu. Zamanla bağlayıcılar daha geniş yayılır və mürəkkəb cümlə quruluşlarında əsas rol oynamağa başlayır. Nümunə: Köhnə Türk dillərində bağlayıcıların istifadəsi məhdud idi, amma müasir türk dillərində bağlayıcılar geniş şəkildə istifadə olunur (və, amma, çünki və s.). Tarixən bəzi mürəkkəb sintaktik strukturlar sadələşir və daha çox sadə cümlələr işlədilir. Nümunə: Müasir dillərdə birləşmiş cümlələr yerinə qısa və sadə cümlələrdən istifadə etmək tendensiyası müşahidə olunur. Danışıq dilində sadə və tez başa düşülən strukturlar daha çox istifadə olunduğu üçün bu tendensiya yazı dilinə də təsir edir və sintaktik dəyişikliklərə səbəb olur. Bir dil başqa bir dildən sözlər və ifadə formaları götürərkən onun sintaktik qaydalarına da təsir göstərə bilər. Zamanla mürəkkəb strukturlar sadələşərək daha aydın və çevik formalar əldə edir. Bu, dilin daha sürətli və rahat istifadə olunmasını təmin edir.

Dilin söz ehtiyatında zamanla baş verən dəyişikliklərdir. Bu dəyişikliklər yeni sözlərin yaranması, mövcud sözlərin mənasının dəyişməsi, bəzi sözlərin istifadədən çıxması və ya başqa dillərdən alınan sözlərin dilə daxil olması ilə xarakterizə olunur. Leksik Dəyişiklik Növləri Yeni sözlərin yaranması (neologizmlər) Zamanla cəmiyyətdə baş verən sosial, elmi və texnoloji yeniliklər nəticəsində yeni sözlər yaranır. Nümunə: İnternet, smartfon, robot kimi sözlər müasir dövrdə yaranmışdır. Alınma sözlər Bir dil başqa bir dildən yeni sözlər qəbul edə bilər. Bu, əsasən dillərin təması, texnologiya və mədəni mübadilə nəticəsində baş verir. Nümunə: Azərbaycan dilindəki telefon, kompyuter, bank kimi sözlər digər dillərdən alınmışdır. Sözlərin mənasının dəyişməsi (semantik dəyişiklik) Mövcud sözlər zamanla yeni mənalar qazana və ya ilkin mənalarını itirə bilər. Nümunə: Yazı sözü əvvəllər yalnız əl ilə yazılan mətnləri ifadə edirdi, amma indi kompüterdə və ya telefonda yazılan mətnlərə də aid edilir. Sözlərin istifadədən çıxması (arxaizmlər) Bəzi sözlər zamanla işləkliyini itirir və istifadədən çıxır. Belə sözlər "arxaizmlər" adlanır. Nümunə: Sancaq (köhnə mənası — "qılınc"). Çeşm (köhnə mənası — "göz"). Dialekt və şivə sözlərinin ümumi dilə daxil olması Bəzi sözlər əvvəlcə yalnız müəyyən bölgələrdə işlədilir, lakin zamanla ümumi dilin bir hissəsinə çevrilir. Nümunə: Azərbaycan dilində bəzi dialekt sözləri ümumi ədəbi dildə də istifadə olunur (yastı, çaylaq və s.). Leksik Dəyişikliklərə Səbəb Olan Amillər Texnoloji inkişaf Yeni texnologiyalar və kəşflər nəticəsində yeni anlayışlar və terminlər yaranır. Məsələn, dron, təyyarə, kompyuter kimi sözlər texnoloji inkişafın məhsuludur. Mədəni və sosial dəyişikliklər Cəmiyyətin inkişafı ilə yeni sosial institutlar və anlayışlar meydana çıxır. Bu da dilin leksik tərkibinə təsir göstərir. Məsələn, gender, feminist, aktivist kimi sözlər bu cür dəyişikliklərin nəticəsidir. Digər dillərlə təmas Dillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində bəzi sözlər bir dildən digərinə keçir. Məsələn, Azərbaycan dili ərəb, fars, rus və ingilis dillərindən çoxlu alınma sözlər qəbul etmişdir. Danışıq dilinin təsiri Danışıqda daha çox işlədilən sözlər və ifadələr zamanla yazılı dilin də bir hissəsinə çevrilir. Leksik Dəyişikliklərin Dilə Təsiri Dil zənginləşir Yeni sözlərin və ifadələrin yaranması dilin leksik bazasını genişləndirir və daha çox anlayışı ifadə etməyə imkan verir. Bəzi sözlər unudulur İstifadədən çıxan və ya arxaikləşən sözlər tədricən dilin aktiv lüğət tərkibindən çıxır. Sosial və texnoloji inkişafın dilə əks olunması Leksik dəyişikliklər bir dövrün sosial və texnoloji səviyyəsini əks etdirir. Hər bir dövrdə yaranan sözlər həmin dövrün əsas anlayış və hadisələrini ifadə edir. Leksik dəyişiklik dilin canlı və dinamik olmasının əsas göstəricisidir. Zamanla baş verən bu dəyişikliklər dilin zənginliyini artırır və onu yeni şəraitlərə uyğunlaşdırır.

sözlərin və ifadələrin mənalarının zamanla dəyişməsi və ya inkişaf etməsi prosesidir. Bu dəyişiklik nəticəsində sözlər ya yeni mənalar qazanır, ya əvvəlki mənalarını genişləndirir, məhdudlaşdırır və ya tamamilə başqa mənaya çevrilir. Semantik dəyişikliklər dilin təbii inkişaf prosesinin bir hissəsidir və cəmiyyətin sosial, mədəni, texnoloji dəyişiklikləri ilə sıx bağlıdır. Semantik Dəyişiklik Növləri Məna genişlənməsi (genişlənmə) Söz əvvəlcə müəyyən bir sahəni ifadə edərkən zamanla daha geniş sahədə istifadə olunmağa başlayır. Nümunə:Qələm sözü əvvəllər yalnız qamışdan hazırlanmış yazı alətini ifadə edirdi. İndi isə hər növ yazı alətinə şamil edilir. Məna daralması (məhdudlaşma) Sözün əvvəlki mənası daha dar bir sahəyə məhdudlaşır. Nümunə: Ət sözü qədim dövrlərdə bütün qida növlərini ifadə edirdi. İndi isə yalnız heyvan mənşəli qida məhsulunu bildirir. Məna dəyişməsi (şift) Söz əvvəlki mənasını tamamilə itirib yeni bir məna qazanır. Nümunə:Sancaq sözü əvvəllər qılınc mənasında işlədilirdi, lakin hazırda kiçik iynə formasında bir vasitəni ifadə edir. Məna yaxşılaşması (meliorasiya) Söz mənfi və ya neytral mənadan müsbət məna qazanır. Nümunə:Müdrik sözü qədim dövrlərdə sadəcə yaşlı insanı bildirirdi, indi isə mənası müsbət çalarlıdır və ağıllı, bilikli insanı ifadə edir. Məna pisləşməsi (peyorasiya) Sözün mənası zamanla mənfi çalar qazanır və ya xoşagəlməz bir məna ifadə edir. Nümunə: Qoca sözü əvvəllər yaşlı insan üçün hörmət ifadə edirdi, lakin zamanla mənfi çalar qazanmışdır. Sözün konkret mənası məcazi mənaya çevrilir və ya məcazi şəkildə istifadə edilir. Nümunə: Dil sözü həm danışıq alətini, həm də konkret bir xalqın dilini ifadə edir. Semantik Dəyişikliklərin Səbəblərinə birçox baxımdan yanaşmaq olar. Cəmiyyətin inkişafı dedikdə yeni anlayışların yaranması və köhnə anlayışların dəyişməsi nəticəsində sözlərin mənası dəyişə bilər. Mədəni dəyişikliklər dedikdə bəzi anlayışlar bir dövrdə xüsusi əhəmiyyət daşıyarkən, başqa bir dövrdə dəyərini itirə bilər. Bu da sözlərin mənasında dəyişikliyə səbəb olur. Dil təması dedikdə fərqli dillər arasındakı təmas nəticəsində bəzi sözlər başqa dillərdən alınır və ya yeni mənalar qazanır. Psixoloji və sosial amillər dedikdə insanların müəyyən anlayışlara qarşı emosional münasibəti bəzi sözlərin mənasında dəyişiklik yarada bilər. Semantik dəyişiklik dilin leksik inkişafının əsas hissəsidir. Bu dəyişikliklər dilin zənginləşməsinə, müasir reallıqlara uyğunlaşmasına kömək edir və dilin daim canlı və dinamik olmasını təmin edir. Semantik dəyişikliklərin öyrənilməsi dil tarixinin, cəmiyyətin və mədəniyyətin dəyişməsini daha yaxşı anlamağa imkan verir.