Nicat Cəmiyyəti — Vikipediya

Nicat xeyriyyə Cəmiyyəti
Növü	Xeyriyyə-Maarif cəmiyyəti
Fəaliyyəti	Teatral, Ədəbi, Pedaqoji
Yaranma tarixi	8 mart 1906
Qeydiyyat tarixi	22 avqust 1906
Ləğvolma tarixi	1917
Rəsmi dili	Azərbaycan dili, Rus dili
Mərkəzi	Nikolayevskaya küçəsi, 16.
Sədr	Məmmədəli bəy Səlimbəyov (1906-1907) Həsən bəy Ağayev (9 mart - 12 noyabr 1907) Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (12 noyabr 1907-17 dekabr 1913)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nicat Cəmiyyəti — Bakı qubernatorunun 1906-cı il avqustun 22-də təsdiq etdiyi nizamnamə əsasında fəaliyyətə başlamış xeyriyyə cəmiyyəti. Təşkilatın özü isə mart ayının 9-u yaradılmışdı.^[1] Bu ad təşkilata İmran Qasımov tərəfindən uyğun görülmüşdür.^[2]

Cəmiyyətin nizamnaməsindən məlum olur ki, cəmiyyətin əsas məqsədi müsəlman əhali arasında maarifçilik işinin yayılması, ali, orta və ibtidai təhsil müsissələrində oxuyan müsəlmanlara yardım göstərilməsi, ana dili və ədəbiyyatın inkişafı idi. Bu məqsədlə cəmiyyət müxtəlif kitablar və dərsliklər nəşr edirdi. Cəmiyyətin kitabxanası və digər müsəlman quberniyalarında şöbələri fəaliyyət göstərirdi.

1913-cü ildə Nicat cəmiyyəti tərəfindən Mirzə Muxtarın səhnə fəaliyyətinin 40 illiyi münasibətilə yubiley gecəsi keçirilmiş^[3], yubilyarın da iştirakı ilə Üzeyir Hacıbəyovun "Rüstəm və Söhrab", "Leyli və "Məcnun" operalarından səhnələr göstərilmişdir.^[4]

Bakı, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Quba, Lənkəran və s. yerlərdə açdığı bölmələri də yerlərdə maarifçilik fəaliyyətləri göstərən cəmiyyətin təşəbbüsü ilə 1906–1910-cu illərdə Gəncədə Mədrəseyi-ruhani, Şamaxıda Üxüvvət, Ağdaşda Darülfənn, Şəkidə Həqiqətüs-Sibyan, Lənkəranda Behcət adlı məktəblər açılmışdı.^[1] Cəmiyyət müsəlmanlar arasında savadsızlığın ləğvi məqsədilə böyüklər üçün axşam kursları təşkil edir və onların fəaliyyətini maliyyələşdirirdi. 1907-ci ildə yeni axşam kursları açmış cəmiyyətin həmin kurslarından iki il sonra istifadə edən dinləyicilərin sayı 280-ə çatmışdı. 1910–1911-ci və 1911–1912-ci tədris illərində isə kursdan istifadə edən dinləyicilərin sayı müvafiq olaraq 240 və 115 nəfər idi.

1906-cı ilin 15–28 avqust tarixləri arasında Bakı şəhərində Azərbaycan müəllimlərinin ilk qurultayı "Nicat" Cəmiyyəti tərəfindən keçirilmişdi. Azərbaycan dili proqramının təsdiqi, ana dilinin azərbaycanlılar üçün əsas fənn hesab edilməsi və tədris planlarında ana dilinə ayrılmış saatların artırılması, müsəlman əhalisinin sıx yaşadığı yerlərdə inspektorlardan birinin müsəlman olması, ana dilindən dərs deyən müəllimlərin statusunun, məktəblərə daxil olan müsəlman uşaqlarının sayının iki dəfə artırılması, şəhər və kənd məktəblərində sənət verən şöbələrin, hər bir şəhərdə qız rus-tatar məktəbinin açılması, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin müsəlman mərkəzlərindən birinə keçirilərək müəllimlər seminariyasına çevrilməsi və orada Azərbaycan dilinin əsas fənn kimi tədris edilməsi, müsəlman müəllimləri üçün pedaqoji kursların təşkil edilməsi tələbləri olmuşdu.

"Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşasını "Nicat" Maarif Cəmiyyətinin dram heyəti hazırlayıb. Bu həmin cəmiyyət üçün şərəfli bir iş idi. Belə ki, Azərbaycanda və ümumiyyətlə, bütün Yaxın və Orta Şərq aləmində ilk operanı tamaşaya qoymaq məhz "Nicat" Maarif Cəmiyyətinə nəsib olur. "Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşası haqqında dövrünün mətbuat səhifələrində bir çox yazılar dərc edilir. "İrşad" qəzeti oxucularını tamaşaya cəlb etmək məqsədilə 1908-ci il 10 yanvar tarixli sayında aşağıdakı elanı dərc edir: "Müsəlman dilində əvvəlinci dəfə opera şənbə günü yanvar ayının 12-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrosunda "Nicat" cəmiyyətinin dram heyəti tərəfindən mövqe tamaşaya qoyulacaq: "Leyli və Məcnun". Opera 5 məclisdə və 5 təsvirdə".

Cəmiyyətin 14 qadın üzvü (Hənifə Məlikova, Rübabə Qasımova, Xədicə Əlibəyova, Əminə Əfəndiyeva, Şərqiyyə Axundova, Səkinə Axundova, Səbirə Əbdülrəhmanova, Sara Vəzirova, Əminə Tanrıquliyeva, Xurşud Vəzirova, Səltənət Əmircanova, Rəhilə Hacıbababəyova, Qəribsultan Xanlarova və Ayşə Hacıqasımova) tərəfindən 26 oktyabr 1908-ci ildə Rübabə Qasımovanın mənzilində toplanaraq "Nicat" Maarif Cəmiyyətinin qadın şöbəsini açmaq barədə qərar qəbul edilmişdi. Şöbə öz qarşısına təhsil almaq istəyən müsəlman qızlara kömək etmək məqsədini qoymuşdu. Bu cəmiyyətin üzvü Xədicə Əlibəyova 1911-ci ildə "Işıq" adlı ilk qadın mətbuatının yaradıcılarından biri və redaktoru oldu. O, Azərbaycan qadınlarının həyatında, qadın xeyriyyə cəmiyyətlərinin işində yaxından iştirak edirdi. "İşıq"ın ilk sayı 1911-ci il yanvarın 22-də çıxmış, nəşri 1912-ci ilin sonunadək davam etmiş, bu müddətdə onun 68 nömrəsi buraxılmışdır. Qəzetin bu kimi bölmələri vardı: Təlimi-nisvan (Qadınların təlimi), Vəzayefe-beytiyyə (Məişət məsələləri), Hüquqi-müslümə (Müsəlman qadının hüququ) və ya Bacılarıma bir neçə söz, Təbabətə dair, Ədəbiyyat, Evdarlıq, Xəbərlər, Elanlar.

Pedaqoq Nabat Nərimanova, həkim Əminə Batrişina, Çayqıraqlı Həyat xanım, Həlimə Axundova, Xuraman Rəhimbəyzadə, Asya Axundova, Maral Nəbizadə və başqaları qəzetə tez-tez məqalələr, şeirlər göndərir, qadınların acınacaqlı həyatından söz açırdılar.^[5]

Cəmiyyətin sədrliyi vəzifəsinə seçki ilə təyin olunurdu. Lakin İsa bəy Aşurbəyov de-fakto sədr kimi qəbul olunurdu, dövrün müxtəlif mətbuat xəbərlərində İsa bəy Aşurbəyov vəzifədə olmasa belə sədr kimi adı çəkilirdi.^[6][7][8]

• Məmmədəli bəy Səlimbəyov (1906–1907)
• Həsən bəy Ağayev (9 mart 1907 – 12 noyabr 1907)
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (12 noyabr 1907 – 17 dekabr 1913)
• Qasım Qasımzadə (1914–?)
• Əlimərdan bəy Topçubaşov (1915^[9]) — sədr; mühəndis Hacı bəy Axundov — sədr müavini, Yusif Ziya Talıbzadə — katib
• Behbud ağa Cavanşir (24 mart 1916–1917) — sədr, İsa bəy Aşurbəyov — sədr müavini. İsa bəy seçkilərdə qalib gəlmək üçün seçiciləri pulla satın almaq yolu ilə özünün bütün yaxın adamlarını idarə heyətinə seçdirə bilmişdi. Mart ayının 24-də "Açıq söz" qəzetində "Nicat" Cəmiyyətinə seçicilərə açıq məktub" adlı məqalə çap edilmişdi. Məktubu imzalayanlar içərisində Nəriman Nərimanovun, Məşədi Əzizbəyovun, Əsədulla Axundovun da imzaları da var idi. Məktubda İsa bəyin və onun yaxın adamlarının idarə heyətinə hansı yollarla seçildikləri ifşa olunurdu. Həmin məqaləyə Aşurbəyov küçə söyüşləri ilə cavab vermişdi. İsa bəyin yerinə İbrahim bəy Heydərov sədr müavinliyinə gətirilmişdir.^[2]

Cəmiyyətin rəsmi yayım orqanı eyniadlı "Nicat" qəzeti idi.^[10] 1910-cu ilin sentyabrında İsa bəy Aşurbəyov, knyaz Murtuza bəy Palavandov, Əliheydər Babayev, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Mirzə Məmməd Əliyev, Bakı qradonaçalniki Pyotr İvanoviç Martınova qəzet çıxarmaq üçün ərizə yazmış, qəzet üçün abunə haqqını 3 rubl təyin etmişdilər. 16 sentyabrda Martınov tərəfindən qəzetin yayımına icazə verilmiş, qəzetin ilk sayı isə 14 noyabr 1910-cu ildə yayımlanmışdı.^[11] Qəzet Bakıda "Kaspi" mətbəəsində nəşr olunmuşdur.^[10]

• "Nicat" məktəbləri