Püstə — Vikipediya

Püstə
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Eudicots Klad: Core eudicots Klad: Superrosids Klad: Rosids Klad: Malvids Dəstə: Sabunağacıçiçəklilər Fəsilə: Sumaqkimilər Yarımfəsilə: Anacardioideae Cins: Püstə
Beynəlxalq elmi adı
Pistacia L., 1753[1][2]
Şəkil axtarışı ITIS   28806 NCBI   55512 EOL   50516 FW   317548

Püstə (lat. Pistacia vera) Sumaxkimilər (Anacardiaceae) fəsiləsinə aid bir bitkidir.Hal-hazır da10 ağac və kol növü məlumdur. Yabanı halda Orta Asiyada, İranda, Suriyada və Türkiyədə eləcə də Azərbaycanda bitir.

Püstə ağacının tarixi min illərlə əvvələ gedib çıxır və ilk dəfə Yaxın Şərqdə yetişdirildiyi düşünülür. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, püstə insanlıq tərəfindən ən azı 7,000 il əvvəl istifadə olunmuşdur. Qədim dövrlərdə püstə yüksək qiymətləndirilən bir qida növü olub və bir çox sivilizasiyalarda sağlamlıq və uzun ömür simvolu sayılıb. Əfsanəyə görə, Babilistanın asma bağlarında püstə ağacları əkilmişdir. Romalılar və yunanlar da püstə çərəzini sevdikləri üçün bu bitkini Aralıq dənizi ətrafına yaymışlar. ^[3]

Püstə ağacı 6-10 metr yüksəkliyə qədər böyüyə bilən, uzunömürlü bir bitkidir. Yarpaqları bir neçə kiçik yarpaqcıqlardan ibarət olan mürəkkəb yarpaqlardır. Çiçəkləri dişi və erkək çiçəklər olmaqla ayrı-ayrı ağaclarda inkişaf edir (iki evli bitki). Püstə meyvəsi bir toxumlu, qabıqlı və çəyirdəkli meyvədir. Toxum adətən yaşıl rəngdə olur və dadı qidalandırıcı, bir qədər şirin və unikal aromaya malikdir.

Püstə ağacı isti və quraq iqlimləri sevir, qışları mülayim, yayları isə uzun və isti keçən bölgələrdə yaxşı inkişaf edir. Ağac, duzlu və qələvi torpaqlara davamlıdır, lakin yaxşı drenajı olan torpaqlarda daha yaxşı məhsul verir. Püstə ağacı dərin kökləri sayəsində quraqlığa davamlıdır, lakin optimal məhsuldarlıq üçün yetərli suvarma tələb olunur.

Püstə ağacı toxum və ya çubuqla artırıla bilər, lakin daha çox məhsuldar və keyfiyyətli meyvə üçün aşılanmış ağaclar yetişdirilir. Ağacların ilk məhsul verməsi üçün 5-8 il tələb olunur və tam məhsuldarlıq 15-20 il sonra əldə edilir. Meyvələr yaz sonunda və ya payızın əvvəlində yetişir və qabıqları yarıldıqda məhsul toplanır. ^[5]

Püstə qida dəyəri ilə zəngindir və sağlamlıq üçün faydalı olan bir çox qida maddələri ehtiva edir. Püstə tərkibində yüksək miqdarda protein, sağlam yağlar, lif, vitaminlər (xüsusən B6 və E vitamini) və minerallar (məsələn, maqnezium, kalium və fosfor) var. Püstə, eyni zamanda antioksidantlarla zəngindir və ürək sağlamlığını dəstəkləyir, qan şəkərini tənzimləyir və kilo idarəsində kömək edir.

Püstə əsasən qida sənayesində istifadə olunur. Püstə çərəzi, şirniyyatlar, dondurmalar, pastalar, salatlar və müxtəlif yeməklərin hazırlanmasında geniş yayılmışdır. Yaxın Şərq mətbəxində püstə, xüsusi olaraq paxlava və türk ləzzətləri kimi şirniyyatların hazırlanmasında əsas komponentlərdən biridir. Püstə yağının kosmetika sənayesində və əczaçılıq sahəsində də istifadəsi genişdir. ^[6]

Püstə dünyada ən çox ixrac olunan çərəzlərdən biridir. İran, ABŞ (Kaliforniya), Türkiyə və Suriya püstə istehsalında lider ölkələrdir. Püstə ixracı bu ölkələr üçün əhəmiyyətli iqtisadi gəlir mənbəyidir və dünya bazarlarında böyük tələbatla qarşılanır. Püstənin qlobal istehsalı hər il artmaqdadır və onun qida dəyəri və sağlamlıq faydaları səbəbindən tələbi getdikcə artır. ^[7]

Azərbaycanda püstə mədəni bitki kimi çox qədimdən becərilir və iki yabanı növü yetişdirilir.Püstə ağacı xüsusən, Abşeronda çoxdan becərilən qiymətli subtropik bitkidir. Onun Krımda, Orta Asiyada da xeyli vaxtdan plantasiyası salınmışdır. Hazırda bu qiymətli bitkiyə Abşeronda nadir halda təsadüf olunur. Halbuki, vaxtilə Bakının bir çox qəsəbələrində və kəndlərində o, məhsuldar və faydalı bitki kimi istifadə edilirdi.Yarpaqlarının üst hissəsi parlaqdır. Çiçəkləri isə yarpağının qoltuğunda yerləşir. Püstənin meyvələri xüsusilə nəzəri cəlb edir. Meyvəsinin rəngi yaşıl-bənövşəyidir, xoşa gələn şirintəhər dada və qatranabənzər ətirli iyə malikdir. Abşeronda püstə ağacı aprel-may aylarında çiçək açır, meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Meyvəsinin tərkibində 45 % əla keyfiyyətli piyli yağ, 24 % zülal və 6–7 % şəkər vardır. Meyvəsinin qabıq hissəsində isə cüzi miqdarda efir yağı, karotinoidlər, müxtəlif vitaminlər, şəkər və üzvi turşular olur. Püstədən əsasən qənnadı sənayesində geniş istifadə olunur. Bundan başqa, püstədən yağ da istehsal edilir ki, bu yağ son dərəcə xoşa gələn ətirli iyə və dada malikdir. Püstə və onun yağı mədə-bağırsaq, ateroskleroz və qaraciyər xəstəliyinə tutulan şəxslər üçün xeyirlidir. Püstə ağacının yarpaqları, xüsusən boyaq maddəsi kimi çox qiymətlidir. Bu yarpaqlardan alınan boyaq toxuculuqda ipək və qumaş parçaların, eləcə də xalça iplərinin ən gözəl boyağı hesab olunur. Püstə ağacı quraqlığa davamlı, son dərəcə məhsuldar və faydalı bitkidir. Onun zəngin qol-budaqlı gövdəsi var. Bu ağac qış fəslində də yaxşı qalır, təravətini itirmir. Püstə eyni zamanda qatran və aşı maddələrilə də zəngin bitkidir. Onun bu cəhətdən çox mühüm təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Püstənin əsl vətənindən biri Abşeron hesab edilir. Abşeron püstə ağacının normal inkişaf edib, bol məhsul verməsi üçün çox əlverişli şəraitə malikdir. Abşeronda yaşayan əhali onu öz həyatyanı sahəsində az da olsa əkib becərirlər. Bu bitkiyə hətta cüzi qulluq edildikdə belə bar verir.

Püstə təkcə dadlı və qida dəyəri yüksək olan bir çərəz deyil, həm də min illik tarixə və mədəni əhəmiyyətə malik bir bitkidir. İsti və quraq iqlimlərdə böyüyən bu ağac, qida sənayesində və sağlam qidalanmada önəmli bir yer tutur. Püstənin dünya üzrə geniş yayılması və iqtisadi əhəmiyyəti onun bir çox mətbəx və mədəniyyətdə sevilən bir məhsul olmasına səbəb olmuşdur.

• Çin püstəsi

• Zohary, D., & Hopf, M. (2000). "Domestication of Plants in the Old World." Oxford University Press.
  • Bu kitabda püstə ağacının mənşəyi, tarixi və yayılması haqqında ətraflı məlumat verilir. Yaxın Şərq və Aralıq dənizi bölgələrində püstənin necə becərildiyi və bu bitkinin əhəmiyyəti izah olunur.
• Parsa, A., & Parsa, H. (2007). "Pistachio Production Manual." University of California, Agriculture and Natural Resources.
  • Bu kitabda püstə ağacının becərilməsi, məhsul toplanması və işlənməsi ilə bağlı geniş məlumat verilir. Kitabda ABŞ-da püstə istehsalının inkişafı və metodları təsvir edilmişdir.
• International Nut and Dried Fruit Council (INC). (2021). "World Nut & Dried Fruit Trade Maps."
  • Bu sənəd püstənin dünya üzrə istehsal və ticarət statistikalarını təqdim edir. Püstənin əsas istehsalçı ölkələr və dünya bazarındakı iqtisadi əhəmiyyəti haqqında məlumat verir.
• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA). (2015). "Azərbaycanın püstə bitkisi və onun iqtisadi əhəmiyyəti." AMEA nəşriyyatı.
  • Bu mənbə Azərbaycanda püstə bitkisinin yayılması, becərilməsi və iqtisadi əhəmiyyəti haqqında məlumat verir. Kitabda Azərbaycanın bəzi bölgələrində püstə ağaclarının yetişdirilməsi və bu bitkinin ölkə iqtisadiyyatına təsiri təsvir edilmişdir.