Sayan dağları — Vikipediya

Sayan dağları
Ümumi məlumatlar
Mütləq hündürlüyü	3491 m
Hündür nöqtəsi	Munku-Sardık
Yerləşməsi
53°15′07″ şm. e. 94°58′28″ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya
Sayan dağları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sayan dağları (rus. Саянские горы) — Cənubi Sibirdə iki dağ sisteminin ortaq adı: Qərbi Sayan və Şərqi Sayan. Silsilələr Krasnoyarsk diyarı, İrkutsk vilayəti, Xakasiya, Tuva, Buryatiya respublikaları, eləcə də qonşu Monqolustanın şimal bölgələrini əhatə edir.^[1] Bu Sovet İttifaqı tərəfindən 1944-cü ildən bəri qorunan və təcrid olunmuş bir ərazidir^[2].

Qərbi Sayan əsasən dağlıq hövzələrlə ayrılan yastı və uclu silsilələrdən, Şərqi Sayan isə buzlaqları daşıyan tipik orta dağ silsilələrindən ibarətdir. Çayları Yenisey hövzəsinə aiddir. Yamaclarda dağ tayqasından dağ tundrasına keçir. Sayan silsilələri arasında müxtəlif ölçülü və dərinlikdə olan onlarla vadi vardır. Ən məşhuru arxeoloji məkanları ilə tanınan Minusinsk vadisidir.

Rusiya-Monqolustan sərhəd xəttindəki dağ silsilələridir. Tuvanın şimalını, Buryatiyanın qərbini və Krasnoyarsk və İrkutskun cənubunu təşkil edir. Sayan dağları şimalda təxminən qabarıq bir qövs əmələ gətirir və qərbdə Altay dağlarından şərqdə Baykal gölünə qədər uzanır. Cənubda, Khamar-Daban adlanan Transbaygal dağ xətti qovuşur. Bu hissələr fərqli geoloji tarixə malikdir və mərkəzdə bir araya gəlir. Şərq dağ silsiləsi daha yüksəkdir və Mönk Sarıdağ zirvəsi 3492 metrə çatır.^[3] Altay-Sayan dağ sistemi təkcə coğrafi baxımdan əhəmiyyətli bir bölgə deyil, həm də ekoloji və bioloji baxımdan dünya xəzinəsidir. İqlim və relyef formalarının müxtəlifliyini göstərən bu bölgə meşə, dağ meşəsi, meşə-çöl, çöl, səhra-çöl, şirin su nəmli torpaqlar kimi bir çox bitki mühitindən ibarətdir və coğrafi olaraq Sibir tayqası ilə Mərkəzi çölləri ayırır. Dünyanın ən az toxunulmamış ekoloji bölgələrindən biri olan sayma dağlarında şam, qarğıdalı və küknar ağaclarından ibarət istifadə edilməmiş bir meşə var, bölgənin yüzdə 39-u bitki mənşəli zəngin bir hissə təşkil edir. Dünyadakı ən böyük 10 çaydan ikisinə həyat verən Altay-Sayan dağ silsiləsidir: Ob və Yenisey çayları. Drenaj hövzəsi təxminən 5.5 milyon km olan iki böyük çay üst-üstə düşən bir bölgədədir. Bu çayların əsas mənbəyi həcmi 49 km ^ 3 olan daimi buzlaqlardır. Bölgə yalnız çaylarla deyil, göllərlə də zəngindir, çünki 27 mindən çox müxtəlif ölçülü gölü var. 3500-ə qədər yosun və damarlı bitkilərin olması bölgənin iqlim tolerantlığı haqqında bir fikir verə bilər. Flora ilə zəngin olan bölgə eyni zamanda 680 onurğalı heyvana ev sahibliyi edir. Bu ekoloji bölgədə 77 balıq, 143 məməli, 425 quş və 25 sürünən növü yaşayır və bunlardan 39-u endemikdir.^[4]

650 km uzunluğunda olan Qərbi Sayan cənub-qərbdən Altay ilə həmsərhəddir. Əsas silsiləsi Suayrıcı Sayan silsiləsidir. Silsilənin maksimal hündürlüyü 3121 m olan Qızıl-Tayqa dağıdır Qərbi Sayanın silsilələri dik yamaclar, parçalanmış relyefi ilə xarakterizə olunur. Qərbdəki yüksəkliklər 2500–3000 m-dən çox deyil, şərqdə 2000 m-ə enir.

Qısası olaraq Yenisey çayının sahillərindən Baykal gölü ərafına qədər uzanır. Qərbi Sayan dağları ilə birlikdə Sayan dağlarının əmələ gətirirlər. Sibir Platformasının cənub-qərbində yerləşir. Mərkəzi və cənub-şərq hissədə Yüksək dağlıq massivlər vardır: Böyük Sayan, Tunkin, Kitoy, Botoqol və s.

Şərqi Sayan dağlarının daxilində sönmüş Kropotkina vulkanı ətrafı ərazilərdə vulkanık suxurlar geniş yayılmışdır. Şərq hissədə çox illik buzlar hakim olduğundan relyefə belə öz təsirini göstərmişdir. Şərqi sayan dağlarından axan çayların böyük əksəriyyəti kanyon, astana və şəlalə əmələ gətirir.

Heyvanlar aləmi bitki aləmi qədər zəngindir. Çox sayda heyvan yolları var.

Tayqa və dağlarda ayı, canavar, vaşaq, maral, sığın, müşk maralı, sincab, dovşan görə bilərsiniz. Quşlardan əlvan ağacdələn, turac, kəklik, adi bonazi tetrasının səsləri tez-tez eşidilir. Çaylarda Sibir xariusu, lenok, çox sayda adi taymen kimi balıqlara rastlamaq mümkündür. var. Qan soran ikiqanadlıların tipik nümayəndələri — ağcaqanadlar, qansoran hünülər, nəm milçəkləri. Qansoranlar dağlıq ərazilərdə az olsalarda çay vadilərində olduqca çoxdur.

Tayqa lanşaftı, dağ mənzərəsi, şəlalələr, göllər və demək olar ki, toxunulmamış canlı təbiət, turist marşrutlarının nisbi sadəliyi aktiv istirahət edənləri Sayansa cəlb edir. Sayan dağlarında iki misilsiz vəhşi təbiət qoruğu var: Qərbi Sayan-Şuşenski qoruğu və Şərqi Sayanda Stolbı Dövlət Təbiət Qoruğu.

• Саянская ландшафтная область в книге: Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов. Физическая география СССР. — М., 1978.
• Dağ enskilopediyası Sayanlar