علم حضوری - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

علم حضوری به علمی گفته می‌شود که بدون واسطه شدن تصاویر و مفاهیم ذهنی حاصل شود؛ یعنی عالِم (صاحب معرفت)، خودِ واقعیتِ معلوم را نزد خودش بیابد.^[۱] علم ما به احساس ترس، درد و گرسنگی خود - هنگامی که این حالات را داریم - از همین نوع معرفت است. یعنی خودِ احساس ترس، درد و گرسنگی را بدون هیچ واسطه‌ای در نزد خود می‌یابیم و درک می‌کنیم.

از این علم با عناوینی چون علم اشراقی، علم بی‌واسطه و علم وجودی نیز تعبیر شده‌است. در برابر علم حضوری، علم حصولی است.

در این نوع علم، شیء خارجی مستقیماً مورد ادراک فرد ادراک‌کننده قرار می‌گیرد. به بیان دیگر عین خارجی، خودش مورد ادراک قرار می‌گیرد. در علم حضوری، موضوعات ذهنی و عینی اموری واحدند.^[۲] علم حضوری عبارت است از شناخت چیزی بدون واسطه یا شناخت چیزی بدون واسطهٔ حکایت کننده. برای نمونه هنگامی که انسان شاد است، آگاهی از این شادی بدون تصویر ذهنی است و در واقع بی‌واسطه و مستقیم است. این نوع از آگاهی که در آن خودِ واقعیّتِ درک شده نزد ادراک‌کننده حضور دارد و واسطه و حائلی میان عالم و معلوم (مُدرِک و مُدرَک) نیست را "حضوری" می‌گویند.^[۳] تقسیم علم به حضوری و حصولی، یک تقسیم عقلی است و به فیلسوفان اسلامی اختصاص دارد.

علم حضوری یکی از مبانی معرفت‌شناسی و از مفاهیم پایه‌ای در فلسفه اسلامی است. منطق‌دانان نخست در تقسیم علم به حصولی و حضوری از این نوع علم سخن گفته‌اند. البته در مباحث هستی‌شناسی علم، علم النّفس فلسفی و الٰهیات به معنای اخص نیز این تعبیر به کار رفته است. نخستین بار مفهوم ادراک حضوری البته نه خود این اصطلاح، نزد نوافلاطونیانی چون فلوطین و پروکلس مطرح شد. جان لاک، فیلسوف انگلیسی از علم درونی سخن می گوید که بر علم حضوری انطباق دارد. در فلسفه اسلامی، ابن سینا نخستین کسی است که مفهوم علم حضوری در سخن گفتن علم شیء به ذات خود مطرح کرده‌است.^[۴] این اصطلاح نزد شیخ اشراق مفهوم گسترده‌تری پیدا می‌کند و مراتبی برای علم حضوری بیان می‌کند.^[۵]

در برابر علم حضوری، علم حصولی است که خود بر سه قسمت است:

1: صورت شیء، که به واسطه‌ی حس درک می‌شود؛ مانند ادراک اشیاء اطراف خود، علم‌ الیقین است.

2: صورت شیء، که به واسطه‌ی دیدار مستقیم از آنچه که در فکر ماست، عین الیقین است.

3: مفهوم شیء، که به واسطه‌ی عقل درک می‌شود؛ مانند ادراک مفاهیم نفس و اشیاء اطراف خود، حقّ الیقین است.