Cultuurkritiek

Cultuurkritiek is kritiek op cultuur. Dit kan holistische cultuurkritiek zijn, men vat dan de cultuur als eenduidig en eenvormig op. Deze benadering is sterk positivistisch. Cultuurkritiek kan daarentegen ook commentaar leveren op een aspect van een cultuur. Aan de persoonlijke invulling die men aan de cultuurkritiek geeft ligt een wetenschapsfilosofie, levensovertuiging of visie op kunst ten grondslag. De criticus opereert vanuit een subjectief kader. Positivistische, relativistische, egalitaire, elitaire, religieuze, anarchistische of darwinistische overtuigingen kunnen daarin een rol spelen. Behalve dit onderscheid in uitwisselbare denkkaders, die in allerlei combinaties voor kunnen komen, is er het meer fundamentele onderscheid te maken tussen actieve en reactieve cultuurkritiek.

Het evalueren van de menselijke maatschappij, met daarbij behorende tradities, normen en waarden, ideologieën, heeft een ontwikkeling doorgemaakt, parallel aan de filosofie. Humanisme, Renaissance, Verlichting, Romantiek en Modernisme volgden elkaar op (vloeiden in elkaar over) als stromingen in het denken en de kunst. Steeds leek daarbij de emancipatie van het menselijk individu het doel. Hoewel denkers als Nietzsche en Foucault de geschiedenis hebben leren zien als een rijke achtergrond voor cultuurkritiek in het heden, rechtvaardigt dit niet een vorm van vooruitgangsdenken. De pluriformiteit in de visie op cultuur en de differentiatie in het menselijk denken laat zien dat de mens niet op weg is naar een einddoel. Verschillende methodes en doelstellingen blijven naast elkaar bestaan. Sommige critici gaan dialectisch te werk en reageren op hun (directe) voorgangers. Anderen gaan psychologisch te werk en analyseren zichzelf en anderen. Weer anderen gaan historisch te werk en vergelijken verschillende periodes uit de cultuurgeschiedenis om de eigen tijd te analyseren.

Er zijn verscheidene vormen van cultuurkritiek mogelijk. Naast expliciete literaire vormen zoals het manifest, essay of pamflet, behoort ook de satire tot de cultuurkritiek. De kritiek kan ook andere vormen aannemen, waarbij vaak niet wordt verduidelijkt dat het om cultuurkritiek gaat. Zo kan kritiek geleverd worden via literatuur, film of theater. Ook wetenschap kan de drager zijn van cultuurkritiek, vooral sociologie, antropologie en geschiedfilosofie worden daarvoor aangewend. Cultuurkritiek hoeft niet enkel een idee te zijn, maar komt soms ook tot uiting in acties en praktijken.

• Aerts, Remieg / Van Berkel, Klaas (ed.): De pijn van Prometheus. Essays over cultuurkritiek en cultuurpessimisme, Groningen: Historische Uitgeverij 1996, ISBN 90-6554-052-0.
• Bollenbeck, Georg: Eine Geschichte der Kulturkritik. Von Rousseau bis Günther Anders, München: Beck 2007, ISBN 978-3-406-54796-6.
• Heumakers, Arnold: De schaduw van de vooruitgang. Essays, Amsterdam: Querido 2003, ISBN 978-9-021-46713-9.
• Jung, Theo: Zeichen des Verfalls. Semantische Studien zur Entstehung der Kulturkritik im 18. und frühen 19. Jahrhundert (= Historische Semantik 18), Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 2012, ISBN 978-3-525-36717-9.
• Konersmann, Ralf (ed.): Kulturkritik. Reflexionen in der veränderten Welt, Leipzig: Reclam 2001, ISBN 3-379-01741-8.
• Konersmann, Ralf: Kulturkritik, Frankfurt a. M.: Suhrkamp 2008, ISBN 978-3-518-58499-6.

• Cultuurpessimisme
• Maatschappijkritiek
• Mentaliteit
• Mentaliteitsgeschiedenis
• Utopie; Dystopie