Theo van Baaren

Theodoor Pieter (Theo) van Baaren - ook wel Theodorus Petrus van Baaren - (Utrecht, 13 mei 1912 - Groningen, 4 mei 1989) was een Nederlands dichter en godsdiensthistoricus, verbonden als hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Behalve gedichten schreef Van Baaren toneel, een roman en een aantal godsdiensthistorische publicaties. Op het gebied van de beeldende kunst maakte hij collages. Ook was hij een actief verzamelaar van (kunst)voorwerpen uit niet-westerse culturen. Ook gebruikte hij een pseudoniem: Peter Boer.^[1]

Van Baaren werd geboren in een rooms-katholiek middenstandsgezin, zijn vader had een winkel in feestartikelen. In zijn jeugd was Van Baaren een tijdje misdienaar. Het gezin verhuisde naar Tecklenburg in de Duitse streek Westfalen. Daar bezocht hij de middelbare school. Nadat het gezin weer naar Utrecht was teruggekeerd, bezocht Van Baaren een christelijke kweekschool.

Na het staatsexamen te hebben afgelegd ging hij in 1938 in Utrecht theologie studeren, met als bijvak egyptologie. Zijn proefschrift was getiteld Voorstellingen van openbaring phaenomenologisch beschouwd (1951). In 1952 werd Van Baaren benoemd tot hoogleraar in de geschiedenis der godsdiensten en de Egyptische taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij was daarmee de opvolger van Gerardus van der Leeuw. Verrassend was dat Van Baaren deze benoeming ten deel viel en niet Van der Leeuws gedoodverfde opvolger Fokke Sierksma. Van Baaren, die zichzelf als agnost typeerde, publiceerde veel over schriftloze religies, primitieve kunst, religieuze dans, scheppingsverhalen, de grote godsdiensten van Azië en de godsdienst van het oude Egypte. In 1980 ging Van Baaren om gezondheidsredenen met emeritaat.

Van Baaren was een actief verzamelaar van voorwerpen uit niet-westerse culturen. Zonder deze echter ooit in het veld te hebben bestudeerd ontwikkelde hij zich tot een gezaghebbende deskundige op het terrein van etnografica. In 1968 schonk hij zijn collectie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit was de eerste aanzet tot het Volkenkundig museum 'Gerardus van der Leeuw'. Ook was hij de grondlegger van het Instituut voor Godsdiensthistorische Beelddocumentatie (IGB).

De in 1980 enigszins bijgewerkte publicatie uit 1960, Doolhof der Goden kwam tot stand samen met zijn leerling Lammert Leertouwer. In 2002 verscheen een nieuwe uitgave van Doolhof der Goden, herzien door Lammert Leertouwer.

Op jonge leeftijd begon Van Baaren al met het schrijven van gedichten. In 1936 debuteerde hij in het poëzietijdschrift Helicon. In de oorlogsjaren brachten Van Baaren en zijn latere echtgenote Gertrude Pape (1907-1988) het tijdschrift De Schone Zakdoek uit. Dit had een oplage van één exemplaar en verscheen in de periode april 1941 tot maart 1944. Met een aantal andere schrijvers en dichters experimenteerden zij met verschillende vormen van poëzie en schrijftechnieken. Ook werden foto's en collages ingeplakt. Het is het enige surrealistische tijdschrift dat in Nederland is verschenen.

In de periode 1952 tot 1976 verscheen geen literair werk van zijn hand. Vanaf 1976 bracht hij regelmatig een dichtbundel uit. In deze periode vervaardigde hij opnieuw collages.
Voor een kleine kring vrienden fotokopieerde hij vanaf 1986 gedichten, aforismen, verhalen en tekeningen van eigen hand. In deze Ephemeriden publiceerde hij ook werk van zijn vrouw en van literaire vrienden. Zijn poëzie is verwant met het surrealisme.

Wetenschappelijk

• Voorstellingen van openbaring phaenomenologisch beschouwd : proeve van inleidend onderzoek, voornamelijk aan de hand der primitieve en oude godsdiensten = Conceptions of revelation phenomenologically considered : an introduction essay based principally upon primitive and ancient religions. Schotanus & Jens, Utrecht, 1951. 139 p. Proefschrift Utrecht.
• Uit de wereld der religie (Arnhem 1956)
• Doolhof der goden. Inleiding tot de vergelijkende godsdienstwetenschap (Amsterdam, 1960)
• Van maansikkel tot rijzende zon. De grote godsdiensten van Azië (Zeist, 1960)
• Wij mensen. Religie en wereldbeschouwing bij schriftloze volken (Utrecht, 1960)
• Bezielend beelden. Inleiding tot de beeldende kunst der primitieve volken (Amsterdam, 1962)
• Dans en religie (Zeist 1962)
• Mensen tussen Nijl en zon (Zeist, 1963)
• Scheppingsverhalen. De schepping der wereld volgens het geloof der volken (Amsterdam, 1964)
• Het offer. Inleiding tot een complex religieus verschijnsel (Utrecht, z.j.)

Literair

• Terugkeer, eigen beheer, 1936
• Een nieuw kerstspel, Van Gorcum, Assen, 1938
• Gedichten, Helikon, Boosten & Stols, Maastricht, 1939
• Versteend zeewier, Odyssee Pers, Utrecht, 1941
• Hoe-korter-hoe-liever, Amsterdam, 1976
• Op het water geschreven, Meulenhoff, Amsterdam, 1978
• De leegte tussen twee lampen, Meulenhoff, Amsterdam, 1979
• In de lussen van de taal, Meulenhoff, Amsterdam, 1980
• Een wereld van as, Meulenhoff, Amsterdam, 1981
• De steen vergat te bloeden (bloemlezing), Meulenhoff, Amsterdam, 1983
• Dromen hardop, Meulenhoff, Amsterdam, 1984
• Trommels van marmer, Meulenhoff, Amsterdam, 1986
• Een tafel in de wind, Meulenhoff, Amsterdam, 1989
• Laatste gedichten, Triona Pers, Houwerzijl, 1999

Opera

• Der Mörder, 1944

Vertalingen

• Braakland, vert. van The waste land van T.S. Eliot (1949)
• Belijdenissen van Augustinus (1954)

Theo van Baaren leed aan een ernstige vorm van astma. Als het mistig weer was gingen zijn colleges vaak niet door. Wanneer hij in het faculteitsgebouw was mocht daar niet gerookt worden. Het verhaal gaat dat in de radiobode het verzoek stond “Gelieve niet te roken” wanneer hij voor de radio sprak.

Als Professor Stavinga komt hij voor in de roman Onder professoren van W.F. Hermans.

• Kuiper, Yme (2008). Dichtende wetenschapper en wetenschappelijke dichter : een pleidooi voor een biografie van Theo van Baaren. In: Biografie bulletin (ISSN 0925-7764), jrg.18(2008)nr.1(voorjaar), p.10-16.^[2]
• Hofstee, W.(2001). Baaren, Theodorus Pieter van. In: Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlands protestantisme. Kampen. Dl 5, p.24-26.
• Arnoldus-Schröder, V. (ed.) (1998). The collection Van Baaren : this collection includes objects of multi-continental origins from Africa, the Americas, South- and South-East Asia and Oceania / texts: L.L. Leertouwer e.a. Volkenkundig Museum 'Gerardus van der Leeuw', University of Groningen, Groningen. 128 p. ISBN 90-800832-7-5 in omslag. Bevat tevens: The power of joy : life needs vitalising moments of pleasure that makes all efforts worthwhile / ed.: V. Arnoldus-Schröder; texts: H. Leyten e.a. ; photogr.: B. Grishaaver e.a.
• Hak, Durk Huite (1994). Stagnatie in de Nederlandse godsdienstwetenschap, 1920-1980 : de bijdrage van Gerardus van der Leeuw, Fokke Sierksma en Theo P. van Baaren aan de godsdienstwetenschap. Thesis Publishers, Amsterdam. VI, 283 p. ISBN 90-5170-280-9. Proefschrift Groningen. Ook verschenen als handelsed.
• Krevelen, Laurens van (1993/1995). Theodorus Petrus van Baaren : Utrecht 13 mei 1912 - Groningen 4 mei 1989. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden (ISSN 0921-4895), jrg.1993-1994 (versch. in 1995), p.90-102.
• Cartens, Daan, e.a. (red.) (1990). Theo van Baaren / medew.: August Hans den Boef e.a. BZZTôH, Den Haag. 80 p. ISBN 90-6291-921-9. Speciaal nr. van: Bzzlletin (ISSN 0165-0858), jrg.20(1990)nr.180(november).
• Renders, Hans (1989). In memoriam Theo van Baaren. In: NRC Handelsblad, 9 mei 1989.
• Renders, Hans (1989). Theo J. van Baaren : het surrealisme als mentaliteit van een gewezen theoloog. In: Renders, Hans. Verijdelde dromen : een surrealistisch avontuur tussen De Stijl en Cobra. Enschedé, Haarlem, 1989. 216 p. ISBN 90-70024-61-6. P.50-63.

• Profiel bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl)
• De rol van Van Baaren binnen de godsdienstwetenschap
• Première opera Der Mörder, 1989 - epibreren.com