Tramlijn Utrecht - Zeist

Tramlijn Utrecht - Zeist
Spoorwijdte	normaalspoor 1435 mm
Aangelegd door	Stichtsche Tramway Maatschappij
Geopend Utrecht Centraal - Gildbrug: 29 april 1879 Utrecht Gildbrug - Maliebaan: 1 juli 1879 Utrecht Maliebaan - Zeist 't Rond: 20 mei 1879 Zeist 't Rond - Nieuwe Societeit: november 1885 Zeist Nieuwe Societeit - Hotel Parkoord: 6 september 1897
Opheffing treindienst	2 mei 1949
Huidige status	opgebroken
Geëlektrificeerd	750 V
Tramdienst door	1879-1901: STM 1901-1919: NCS 1919-1927: OSM 1927-1949: NBM
Traject
Legenda tramlijn  1   2  opgebroken Utrecht Centraal tramlijn  4   5  opgebroken tramlijn  3  opgebroken Catharijnesingel Vredenburg Oude Gracht Neude tramlijn  2   3   4   5  opgebroken Drift / Plompetorengracht tramlijn  5  vanaf 1933 Stadsbuitengracht tramlijn  1  opgebroken Witte Vrouwenbrug Witte Vrouwen tramlijn  5  opgebroken lijn Utrecht Lunetten - Hilversum Willem Barentzstraat tramlijn  2  opgebroken De Bilt Amersfoortseweg Zeist Berkenhove Zeist Mooi Zeist Zeist Sanatoriumlaan Zeist Steniaweg Zeist Schaerweijdelaan Zeist tramlijn van Arnhem opgebroken Het Rond Zeist Hogeweg Zeist Zeist lijn naar De Bilt opgebroken tramlijn naar Amersfoort opgebroken

De tramlijn Utrecht – Zeist is een voormalige tramlijn tussen deze plaatsen. De tramlijn verbond het Rhijnspoorstation met de binnenstad van Utrecht, De Bilt en met Zeist. De lijn was in gebruik tussen 1879 en 1949.

Voor de komst van de paardentrams werd door Paul Bieges en Jan van Wijk met diligences tussen Utrecht en Zeist gereden. Eind december 1878 werd de Stichtsche Tramway-Maatschappij opgericht. Deze organisatie had zich ten doel gesteld om een tramlijn aan te leggen tussen Utrecht en Zeist. In maart 1879 was het eerste gedeelte van de paardentramlijn gereed tussen het stationsplein en de Gildbrug nabij het Oorsprongpark, waarna op 29 april van dat jaar dat stuk van de lijn in gebruik werd genomen door de trams. Een maand later was de gehele route tot aan 't Rond in Zeist voltooid. In 1885 en 1897 werd de lijn in Zeist doorgetrokken tot aan het uiteindelijke eindpunt bij station Zeist.^[1]

In 1901 werd de lijn gekocht door de Nederlandsche Buurtspoorweg-Maatschappij (NBM). De NBM ging echter niet zelf rijden met trams. Dat werd gedaan door de Nederlandsche Centraal-Spoorweg-Maatschappij (NCS), die toen de moedermaatschappij van de NBM was.

In 1903 hield de NCS een experiment met een zogenoemde vuurloze stoomtram. In een gewone stoomtram wordt water verhit door met steenkool te stoken. Dit water wordt, als gevolg van de verhitting, stoom, wat uiteindelijk de locomotief laat rijden. In deze stoomtram, van de fabriek Herbrand, werd niet met steenkool of een andere brandstof gestookt. Dit had als voordeel dat de locomotief geen rook uitstootte. De uitstoot van rook was namelijk hinderlijk in de stad. Om die reden waren stoomtrams in de steden niet erg geliefd. De vuurloze stoomtram werd alleen gevuld met stoom, waarna de tram kon rijden, totdat de stoom op was. Met de locomotieven zijn door de NCS proefritten gereden, maar die waren geen succes. De stoomtram is later verbouwd tot bijwagen.^[1]

In 1909 ging de NCS over op de elektrische tram. Daarvoor was het nodig de lijn te elektrificeren. Dit werd gedaan met een systeem met 750 volt gelijkspanning. Binnen de gemeente Utrecht was de lijn eigendom van de Gemeentetram Utrecht. De Gemeentetram had dit stuk van de lijn al geëlektrificeerd met 600 volt. Het was voor de trams van de NCS geen probleem door te rijden, ze hadden alleen wel minder vermogen. Dit was het gevolg van de lagere spanning in Utrecht.

In 1919 stopte de NCS met het rijden van trams op de lijn. De Ooster Stoomtram-Maatschappij (OSM) werd de nieuwe vervoerder. De laatste ging in 1927 op in de NBM. De NBM werd vanaf dat moment de vervoerder. Tegelijkertijd verplaatste de NBM het hoofdkantoor van Utrecht naar Zeist, en bovendien werden intussen de crèmekleurige trams in een nieuwe groene huisstijl overgebracht.

Jarenlang was deze lijn een van de drukste interlokale tramlijnen van Nederland met op sommige uren frequenties van acht trams per uur. Maar als gevolg van afname van de hoeveelheid reizigers en de concurrentie met de autobus werd de tram in 1949 door een busdienst vervangen. Dat laatste was geheel in overeenstemming met de toenmalige beleidskeuzes van de NS, waarvan de NBM inmiddels een dochteronderneming was.^[1] De tram tussen Utrecht en Zeist reed voor het laatst op 2 mei 1949. Op dezelfde dag reed ook de laatste tram op de tramlijn tussen Amersfoort en Rhenen. Dit waren de laatste twee tramlijnen van de provincie Utrecht.

De tramlijn liep vanaf het Stationsplein via het Vredenburg, de Neude, de Voorstraat en de Biltstraat naar de Utrechtseweg richting De Bilt en Zeist. Bij het eindpunt, station Zeist, waren de remise en de werkplaats. Ook konden reizigers hier overstappen op de treinen op de lokaalspoorlijn De Bilt - Zeist en op de trams op de tramlijn Amersfoort - Arnhem. De tramlijn van Amersfoort naar Arnhem was uitgevoerd in het kaapspoor.

In de jaren twintig kreeg de tram concurrentie van de autobus. Als gevolg daarvan werd de dienstregeling van de tram verbeterd. Zo reden er in 1929 tijdens de spits versnelde trams tussen Utrecht en Zeist. Deze trams stopten tussen Zeist en Utrecht niet en legden het traject daardoor een kwartier sneller af dan de reguliere trams. Deze versnelde trams vertrokken vlak voor de reguliere tram en reden het laatste stuk achter de voorgaande reguliere tram aan. Op deze manier reden tijdens de spitsuren per richting vier reguliere trams. Deze trams reden elk kwartier en waren 50 minuten onderweg van begin- tot eindpunt. Daarnaast reden er bovendien vier versnelde trams. Ook deze trams reden elk kwartier, maar deze trams legden het traject 20 minuten sneller af. Om met deze uitgebreide dienstregeling te rijden, waren veertien motorwagens nodig. Dat was geen probleem, want het vervoerbedrijf beschikte over twintig van dergelijke wagens.^[1]

De dienstregeling die inging 15 mei 1942 toont een regelmatige kwartierdienst met een rijtijd van 37 minuten. In Zeist konden reizigers elk uur overstappen naar Amersfoort en Doorn.^[2]

In 1903 werd door de NCS een stoommotorrijtuig aangeschaft bij het Duitse Hohenzollern onder fabrieksnummer 1625. Het motorrijtuig had een vuurloze ketel van het type Lamm-Franq. Van dit type is ons land slechts één rijtuig gedurende enkele jaren in dienst geweest. In 1903 werd het motorrijtuig als proef in dienst gesteld op de paardentramlijn tussen Utrecht en Zeist. Het rijtuig had twee assen die door midden van twee kettingen aan elkaar gekoppeld waren. Nadat ondervonden werd dat het motorrijtuig slecht voldeed, werd besloten met elektrische trams te gaan rijden. Het motorrijtuig werd daarna in twee delen gesplitst. Van het onderstel werd een nieuwe stoomtramlocomotief gebouwd voor de Zuiderzeetramweg. Deze locomotief kwam in dienst onder nummer NCS 6 en kreeg in 1919 het SS-nummer 25. In 1921 werd deze locomotief gesloopt. De rijtuigbak werd gebruikt voor de bouw van een nieuw aanhangrijtuig, eerst bij de Zuiderzeetram onder nummer B1, en later als 42 op de lijn Utrecht - Zeist.^[4] Na afvoer in 1949 ging dit rijtuig 42 naar het het Nederlands Tram Museum maar werd in 1960 alsnog gesloopt.^[3]

Nadat de paarden in 1909 waren vervangen door elektrische trams, werden op de tramlijn alleen tweeassige motorwagens met bijwagens ingezet.

Na opheffing van de tramlijn in 1949 werden de motorwagens 17 en 20 en bijwagen 43 verkocht aan de Kleinbahn Wesel-Rees-Emmerich (KWRE) in Duitsland. Na opheffing van deze lijn in 1966 keerden zij terug in Nederland. De motorwagen 17 werd later gesloopt. De motorwagen 20 en bijwagen 43 kwamen in 1978 respectievelijk 1977, via de Stoomtram Hoorn-Medemblik, terecht bij de Electrische Museumtramlijn Amsterdam. Hier werden zij gerestaureerd en rijvaardig gemaakt. Bijwagen 43 was gereed in 2006. Motorwagen 20 is op 21 september 2012 in dienst gesteld. Samen vormen zij een rijvaardig tramstel van de vroegere tramlijn Utrecht – Zeist.^{[6][7][8][9][10][11]}

Ook de voormalige paardentrams 16, 23 en 28 bleven als museumtrams bewaard. De STM 16 is in het Spoorwegmuseum in Utrecht. De beide andere trams zijn eigendom van de Tramweg-Stichting en opgeslagen in een depot in Overloon.^[12][13][14]

• De NBM stadstram
• Electrische Museumtramlijn Amsterdam - de NBM-trams
• Stichts Trammuseum (STM)
• https://www.geheugenvanzeist.nl/articles/zeister-openbaar-vervoer/

Zie de categorie Trams van de Nederlandse Buurtvervoer Maatschappij van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.