Akademia smorgońska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Akademia Smorgońska – żartobliwe określenie sławnego w Europie ośrodka, w którym Cyganie tresowali niedźwiedzie^[1]. Znajdował się on w miejscowości Smorgonie w powiecie oszmiańskim, na terenie dzisiejszej Białorusi.

W przekazach historycznych z XIX wieku przypisywano założenie Akademii Karolowi Radziwiłłowi Panie Kochanku^[2][3]. Jednak istnieją wzmianki źródłowe poświadczające jej wcześniejszy rodowód: francuski Jezuita, Philippe Avril(inne języki), przebywający w Polsce od 1687 do 1689, opisuje w swojej relacji z podróży znajdującą się w Smorgoniach "Akademię, gdzie się tresuje niedźwiedzie przeznaczone do oprowadzania od miasta do miasta po całej Europie"^[2]. Później, w 1708, Jöran Nordberg(inne języki), opisując Smorgonie, pisze: "co się tyczy tego miasta, jest ono znane z tego, że wszystkie tańczące niedźwiedzie, jakie grasują po świecie, mają tu swoją wyższą szkołę i właściwe schronienie"^[2]. Już w początkach XVII wieku jedna z ulic miejscowości nosiła nazwę Skomorojsza, co historyk Ryszard Kiersnowski proponuje tłumaczyć jako Niedźwiedzia lub Niedźwiedzka, względnie Niedźwiednicza^[2].

Według innych źródeł, "niedźwiedzią akademię" założył magnacki ród Zenowiczów^[4]. Ku tej teorii skłania się Kiersnowski, wskazując na inne liczne fundacje tego rodu i fakt, że Radziwiłłowie przejęli Smorgonie dopiero w 1668 roku^[5].

W 1731 pisarz Jan Stanisław Jabłonowski w dziele Ezop nowy polski używa sformułowania "Aż do Smorgonii walą się niedźwiedzie", co dowodzi rosnącej popularności Akademii^[5]. Rozkwit sławy Akademii smorgońskiej przypadł na czasy Karola Radziwiłła Panie Kochanku, który znacznie ją rozbudował, zadanie reorganizacji powierzając sprowadzonej w tym celu grupie Cyganów pod przywództwem Jana Marcinkiewicza^[5]. Cenne źródło historyczne na temat Akademii stanowi relacja oficera wojsk polskich Henryka Brandta, który w 1812 przebywał w Smorgonii i opisał urządzenie ośrodka oraz metody tresury^[6]:

Podobne, choć różniące się w szczegółach, relacje spisali Karol Surowiecki w 1821 oraz Eustachy Tyszkiewicz kilka dekad później^[7].

W czasach świetności Akademii na terenie ośrodka szkolono jednocześnie kilkadziesiąt niedźwiedzi oraz małp^[8]. Tresowano wyłącznie samce, które łapano najpewniej w Puszczy Żuprańskiej i innych lasach należących do Radziwiłłów^[8]. Każdy z niedźwiedników co rok powracał do Smorgonii na okres zimowy, rozliczając się z zarobionych w trasie pieniędzy z "królem", cygańskim zarządcą Akademii^[8]. Taki model funkcjonowania ośrodka gwarantował jego samowystarczalność finansową^[8]. Akademia przestała funkcjonować po wybuchu powstania listopadowego i wiążącej się z nim konfiskaty Smorgonii przez Rosjan^[9].

Pomimo upadku Akademii Smorgońskiej jej popularność i sława w XIX stuleciu utrzymywały się, a nawet rosły. Niemiecka encyklopedia opublikowana w 1840 wymienia miejscowość Smorgonie jako ośrodek tresury niedźwiedzi^[9]. Artykuł o Akademii pojawił się także w 1865 w paryskim czasopiśmie "Le Monde ilustré"^[9].

W okresie międzywojennym jedna z wileńskich grup artystycznych, działająca od 1932 do 1934, przyjęła korespondującą z legendą ośrodka nazwę "Smorgonia"^[10]. Należał do niej m.in. Konstanty Ildefons Gałczyński^[10]. Już w XVIII wieku w związku z legendą Akademii zaistniały w polszczyźnie żartobliwe, deprecjonujące określenia, takie jak "gagatek smorgoński" i "akademik smorgoński"^[11][12].

Akademia Smorgońska, choć najsławniejsza, nie była jedynym ośrodkiem niedźwiedników na ziemiach litewskich. Podobne hodowle znajdowały się m.in. w Siermieżewie, Kiejdanach i Romanowie^[13]. Ród Czartoryskich posiadał w XVIII stuleciu swój własny ośrodek niedźwiednictwa w Klewaniu^[14]. Tradycja tresury niedźwiedzi była popularna również w Rosji, gdzie najsłynniejsza hodowla znajdowała się w miejscowości Sergacz^[14]. Na terenie Europy Zachodniej istniały ośrodki szkolenia niedźwiedzi we wsiach Ustou oraz Sentein w Pirenejach^[15]. Osobną tradycję niedźwiednictwa kultywowano na Bałkanach, gdzie zwyczaj ten przetrwał najdłużej^[15].

• RyszardR. Kiersnowski RyszardR., Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach. Fakty i mity, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 169-187, ISBN 83-06-01785-4 .