Gród – Wikipedia, wolna encyklopedia

Gród, gard – średniowieczna osada obronna w formie skoncentrowanych domostw, gospodarstw (lub wczesnego miasta) otoczonych wałem, murem lub częstokołem.

Termin znany prawie we wszystkich językach indoeuropejskich, wywodzący się od praindoeuropejskiego rdzenia *g’herdh-^[1][2] poprzez prasłowiańskie *gordъ^[3]. Porównaj anglosaskie geard lub yeard^[4].

Na terenie słowiańszczyzny *gordъ „umocnienie, ogrodzona osada”. Poświadczone we wszystkich językach słowiańskich np. scs gradъ „miasto, gród”, podobnie rosyjskie gòrod, polskie gród „zamek, gród warowny” itd. Jednocześnie satemowe *zordъ „rodzaj drewnianej konstrukcji” znane tylko w rosyjskim i białoruskim (choć wywodzące się z tego samego pnia co *žьrdь, czyli żerdź), np. rosyjskie dialektalne zoròd (stary akut).

Grody wznoszone były w różnych okresach; na terenie dzisiejszej Polski w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (kultura łużycka) oraz w czasach wczesnego średniowiecza.

We wczesnym średniowieczu miejsca zamieszkiwania przystosowane do obrony, będące uprzednio centrami plemiennymi i ośrodkami kultu pogańskiego. Lokalizowane one były na ogół w miejscach charakteryzujących się trudną dostępnością: w międzyrzeczach, na cyplach otoczonych mokradłami, naturalnych wzniesieniach - najchętniej o stromych stokach i spłaszczonej wierzchowinie. Oprócz samej lokalizacji dodatkowymi założeniami obronnymi były fosy, wały ziemne, wały o konstrukcji drewniano-ziemnej lub kamiennej.

W IX/X w. zaczęto budować siedziby rycerskie lub feudalne tzw. gródki lub grody stożkowate. Budowano je na ogół w dolinach na niewielkich wzniesieniach, otaczano rowem lub fosą. Z wybieranej ziemi usypywano kolisty kopiec. Po wyrównaniu i otoczeniu wałem ziemnym, na którym wznoszono palisady, stawiano wewnątrz budynki na planie prostokąta. Gródek taki spełniał funkcje obronno-mieszkalne. Grody budowano w celu zapewnienia bezpieczeństwa jego mieszkańcom i posiadanemu dobytkowi wykorzystując naturalną budowę terenu (rzeki, wzgórza, wąwozy itp.) oraz wznoszono umocnienia – wały, fosy, palisady, częstokoły. Na terenie wokół grodu pojawiały się podgrodzia - osady ludności służebnej pracującej na rzecz grodu i jego mieszkańców.

Grody z jednej strony spełniały funkcję ośrodka sprawowania władzy księcia (króla) na posiadanym terytorium, a z drugiej często pełniły rolę punktów broniących granic tego terytorium. Kolejnym etapem w życiu grodu mogło być miasto, chociaż - z powodu ograniczonego terenu będącego do dyspozycji na terenie po grodzie - w większości przypadków organizmy miejskie powstawały gdzieś w pobliżu, na miejscach dogodniejszych do rozwoju. Częściej miejsca pozostałe po grodach zajmowały średniowieczne zamki obronne.

Grodzisko w Czermnie (woj. lubelskie)

Pozostałości po grodach przyjmujące formy wałów ziemnych nazywa się grodziskami. Przykładami grodzisk na terenie Polski mogą być np. obiekty znajdujące się na Ostrowie Lednickim, jak również w takich miejscowościach, jak np. Czermno woj. lubelskie, Grzybowo i Giecz w Wielkopolsce czy Trzcinica, Stradów, Jadowniki w Małopolsce i Więcbork w woj. kujawsko-pomorskim oraz Sopot w pomorskim.

Ostatnie grody jako zalążek systemu organizacji osadnictwa powstają na terenie wschodniosłowiańskich ziem I Rzeczypospolitej (Dzikie Pola) w XVI/XVII wieku.

Zobacz hasło gród w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Gród

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Gród

• Janusz Roszko, „Kolebka Siemowita”, Iskry Warszawa 1980.