Handel wiślany – Wikipedia, wolna encyklopedia

Handel wiślany – określenie handlu (przede wszystkim zbożowego), wykorzystującego rzekę Wisłę, zwłaszcza w okresie XV-XVIII w. Stronami tego handlu byli w tym czasie polscy szlachcice i gdańscy kupcy^[1]. Wisła była głównym szlakiem handlowym dawnej Rzeczypospolitej. W Gdańsku towary były sprzedawane dalej i transportowane na zachód Europy. Handel wiślany miał duże znaczenie dla ekonomii dawnej Rzeczypospolitej i przyczynił się do rozwoju licznych miast leżących w biegu rzeki, jak np. Sandomierza, Kazimierza Dolnego, Warszawy, Płocka, Torunia, Bydgoszczy, Grudziądza i Gdańska^[2].

Najważniejszą śródlądową drogą wodną w Polsce przedrozbiorowej była Wisła, gdyż poprzez swoją sieć dopływów łączyła centrum i południe kraju z głównym polskim portem morskim – Gdańskiem. Chociaż w polskim handlu spławnym pewne znaczenie posiadały również porty morskie w Elblągu (Nogat), Rydze (Dźwina), Królewcu (Pregoła) i Szczecinie (Odra), to Gdańsk był portem poprzez Wisłę najlepiej skomunikowanym z zapleczem krajowym: Wielkopolską, Kujawami, Mazowszem, Podlasiem, a nawet tak odległymi regionami jak Małopolska, Podole, Wołyń.^[3]

Znaczenie Wisły jako szlaku transportowego towarów masowych wzrastało począwszy od XIV wieku, aby osiągnąć swoje apogeum w XVII wieku, przy czym Wisła pozostała nadal główną drogą wodną do końca istnienia Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

Za „złoty okres” transportu wiślanego uznaje się 300 lat kontroli Polski nad ujściem Wisły (1466-1772)^[3]. Apogeum przypada dokładnie w połowie tego okresu dziejowego w 1618 r., kiedy w porcie gdańskim zanotowano najwyższe ilości spławianych dolną Wisłą towarów. Na ten wywóz składało się przede wszystkim zboże (250 tys. ton), a nadto drewno, potaż, smoła drzewna i inne produkty służące okrętownictwu^[3]. Ujście Wisły było w tej epoce podstawowym źródłem zaopatrzenia Europy Zachodniej w te produkty, a Polskę określano „spichlerzem Europy i magazynem materiałów do budowy statków”^[4].

Wisła była wówczas najważniejszą gospodarczo rzeką świata^[3]. Taką liczbę przewozów, jaką notowano na Wiśle w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. osiągnął np. Ren dopiero w 1830 r., a więc dwa wieki później^[3]. W latach 1740–1796 do portu gdańskiego wpływało ok. 1000 statków wiślanych rocznie, z czego blisko połowę stanowiły szkuty, a 20% komięgi^[5]. W obrotach morskich z Gdańskiem dominowali wtedy Holendrzy – w połowie XVII wieku największa potęga morska świata. Ówczesne wpływy holenderskie odbiły się nie tylko w gospodarce, ale także w kulturze i architekturze Gdańska i Pomorza Gdańskiego.

Jako ośrodki handlowe i przeładunkowe, w XV-XVII w. rozwijały się przede wszystkim miasta położone nad Wisłą i jej dopływami: Kraków, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Warszawa, Zakroczym, Płock, Włocławek, Toruń, Bydgoszcz, Grudziądz i inne, nad Narwią natomiast ważniejszymi portami były: Pułtusk, Łomża i Tykocin.

Z czasem znaczenie transportowe Wisły zaczęło maleć, początkowo ze względów politycznych (granice i cła handlowe wynikłe w następstwie rozbiorów) i z uwagi na rozwój i doskonalenie sieci drogowej, a następnie w związku z pojawieniem się kolei. Tym nie mniej jeszcze pod koniec I połowy XIX w. ruch na rzece był znaczny, a Wincenty Pol w swoim dziele pt. „Rzut oka na północne stoki Karpat” tak go opisywał (generalnie z naciskiem na górny bieg Wisły): Spław i żegluga poczyna się na górnej Wiśle razem z ujściem Przemszy. Od Krakowa na Wiśle, od Jarosławia na Sanie chodzą galary, szkuty, dubasy i berlinki – pod wodę chodzą żagle aż po ujście Nidy i po Jarosław. Na średniej i dolnej Wiśle używają jeszcze do żeglugi bajdaki, jadwigi, łyżwy i odraki (...) Pomiędzy galarami rozróżniają jeszcze mniejsze krakowskie i większe ulanowskie galary. Najmniejszy rodzaj statków na Wiśle nazywają krypą^[6]. Obok statków wody rzeki unosiły liczne tratwy. Drewno, które spławiano Sołą i Skawą, trafiało głównie na rynek krakowski. Tratwy, spławiane z karpackich lasów Dunajcem lub Sanem czasem płynęły aż do samego Gdańska. Spławy drzewa składają się z 6, 8 lub 10 pni okrągłych, po 4 siągi długich, powiązanych z sobą, opatrzonych rudlem, a ładownych nadto jeszcze deskami, gątami, łatami i winem węgierskiem^[6] – notował W. Pol.

O ile w środkowym i dolnym biegu Wisła niosła zwykle tyle wody, że spław i żegluga prowadzone były przez cały rok, o tyle w górnym biegu możliwość ich prowadzenia zależała od odpowiedniego stanu wody. W. Pol podawał: Spław i żegluga odbywa się Wisłą na średniej wodzie około św. Jana, Jakuba, a niekiedy około św. Michała większemi statkami, mniejszemi nie ustaje od lodu do lodu (...). Przy pomyślnej pogodzie i dobrym wietrze odbywają statki dziennie 8-9 mil z wodą, pod wodę nie więcej nad mil trzy. Dróg nadbrzeżnych nie ma ponad Wisłą, dlatego ciągną się statki ludźmi, końmi halując, najczęściej trzy konie ciągną galar pod wodę^[6].

Poza głównymi artykułami, jakimi były zboże oraz drewno, spławiano Wisłą także sól, węgiel kamienny, cynk, ołów, wapno, gips, naczynia garncarskie. Jako ładunek na tratwy nakładano także niektóre artykuły spożywcze: z terenów Węgier płynęły więc Popradem i Dunajcem do Wisły wspomniane węgierskie wina, suszone owoce, a nawet wody mineralne z górnowęgierskich (dziś: słowackich) źródeł^[7].

• Marian Biskup, Handel Wiślany w latach 1454–1466, Roczniki dziejów społecznych i gospodarczych, Annales d’Histoire, sociale et économique xiv (1952), 155–202.
• Chudoba Tadeusz, Z zagadnień handlu wiślanego Warszawy w XVI wieku, „Przegląd Historyczny” t. L z 2, s. 297–321.
• H. Obuchowska-Pysiowa, Handel wiślany w pierwszej połowie XVII wieku, Wrocław 1964.

• Handel wiślany
• Z dziejów żeglugi śródlądowej w Polsce. zegluga.wroclaw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
• Rola gospodarcza Wisły (XV–XVII w.)