Jarhibol – Wikipedia, wolna encyklopedia

Jarhibol (aram. Yrḥbwl) – bóstwo semickie czczone w syryjskiej Palmyrze jako opiekun miejsca i lokalny bóg słońca.

Uważa się, iż pierwotnie był bóstwem opiekuńczym (patronus/genius loci) źródła Efqa^[a] w Palmyrze; wiadomo bowiem, że nosił tytuł „Opiekun [Gadde] Źródła”^[1]. W ogóle jednak jego onomastyka wyraźnie wskazuje na wcześniejszy związek z kultem lunarnym, a nie solarnym. Imię jego jest interpretowane przez badaczy jako księżyc Bola i utożsamiane z bogiem księżyca Jarihem (Yariḫ)^[b]. Jednak najbardziej prawdopodobną hipotezą jest geneza hurycka imienia oznaczająca źródło. Był nierozerwanie związany ze źródłem Efqa (lub Efka), najważniejszym źródłem wody w oazie. Wystawiona przez palmyreńskich łuczników stela z tzw. świątyni Gaddê w Dura Europos, gdzie Jarhibol określony jest jako „bóg dobry” i stela/ wizerunek (aram. mṣbˀ) źródła^[2].

Zapewne wcześniej musiał być lokalnym bóstwem przodków w pustynnej oazie, którego czczono w przedrzymskiej Palmyrze. Inskrypcje poświadczają jego orakularny charakter oraz pośrednictwo w wyborze personelu kultowego.^[3] Z upływem czasu odzwierciedliło się to również w jego wyobrażeniach kultowych i w ideowym pokrewieństwie z greckim Apollonem wg Javiera Teixidora^[4].

W Palmyrze Jarhibol zasadniczo nigdy nie występuje na płaskorzeźbach w popiersiu, lecz całopostaciowo^[5]. Najstarsze wyobrażenie na miejscowym reliefie z I w. p.n.e. ukazuje go w greckim chitonie i himationie, z gałęzią palmową w ręku. Odmienna ikonografia znajduje wyraz w kanonie przedstawień z I-III w. n.e., kiedy to zarówno grupowe, jak i indywidualne wyobrażenia pokazują go już z uzbrojeniem i w rzymskim stroju wojskowym^[c].

Jarhibol występuje także w triadzie, wraz z innym bóstwem lokalnym – Aglibolem (bogiem księżyca), towarzysząc najwyższemu bóstwu (niebios) – Belowi. Jako miejscowe bóstwo plemienne pozostawał jednakże nieco w tle ich obydwu^[6]. Jakkolwiek w Palmyrze oddawano cześć także triadzie Baalszamina, najwidoczniej nie stanowiło to przeszkody, aby podobnie czcić obu najwyższych bogów^[d], a wymownym świadectwem jest relief wotywny z Muzeum Sztuk Pięknych w Lyonie, ukazujący niezwykłe połączenie tych bóstw z obu triad. Jarhibol wraz z Belem i Aglibolem występuje również w Dura Europos, w odkrytej tam tzw. świątyni bóstw palmyreńskich (Świątynia Bela w Dura Europos) oraz w Świątyni Gadde^[7]. Kult Jarhibola jest także rozpowszechniony wśród legionistów rzymskich, rozpropagowany przez Palmyreńczyków. Świadectwa kultu tego boga znajdują się w Rzymie, Dacji, Numidii oraz w egipskiej Berenike. ^[8]

Wydaje się, że kult Jarhibola był z dawna zakorzeniony w Palmyrze, gdyż cześć oddawali mu już Amoryci uważani za najwcześniejszych znanych mieszkańców tego obszaru. Do czasu wytworzenia określonej ikonografii bóstwa czczono go bez wątpienia pod postacią betyla^[9]. Przyjmuje się, że w celli palmyreńskiej świątyni Bela nisza północna zawierała statuy trójcy bogów włącznie z Jarhibolem^[10]. Materialnym potwierdzeniem lokalnego kultu są odnalezione oliwne lampki wotywne z jego przedstawieniami i odpowiednimi inskrypcjami, jak również tessery, na których figuruje indywidualnie lub też wraz z Aglibolem i w triadzie Bela^[11]. Popularność tego bóstwa podkreślałoby też używanie jego miana jako imienia własnego przez mieszkańców Palmyry, poświadczone w odkrytych inskrypcjach miejscowych^[12].

Szlak karawanowy przyczynił się do pewnego rozprzestrzenienia, a przynajmniej przeniesienia jego kultu dalej na wschód, czego dowodzi stwierdzenie go w odkrytym przez J.H. Breasteda i F. Cumonta sanktuarium w Dura Europos. Z datowania miejscowych fresków wynika, iż kult palmyreńskiej triady w epoce rzymskiej utrzymywał się tam co najmniej w ciągu II wieku n.e. (po 145 r.)^[13].

• Bóstwa solarne
• Palmyra
• Aglibol

• Elżbieta Łukasiak, Ikonografia Jarhibola [w] „Studia Palmyreńskie” V (1974), ss. 7-44
• H.J.W. Drijvers, The Religion of Palmyra (Iconography of religions), Leiden 1976
• Javier Teixidor, The Pantheon of Palmyra (Études préliminaires aux religions orientales dans l'Empire romain 79), Leiden 1979
• Michał Gawlikowski, Sztuka Syrii, Warszawa 1976
• Sztuka Palmyry ze zbiorów Arabskiej Republiki Syryjskiej. 50 lat polskich wykopalisk na Bliskim Wschodzie [katalog wystawy w Muzeum Narodowym], Warszawa 1986
• Clark Hopkins, The Palmyrene Gods at Dura-Europos [w] „Journal of the American Oriental Society” t. 51/2 (1931), ss. 119-137
• Lucinda Dirven, The Palmyrene Gods at Dura-Europos: a study of religious interaction in Roman Syria, RGRW, Boston, 1999.