Kałdus – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kałdus

wieś
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	chełmiński
Gmina	Chełmno
Liczba ludności (III 2011)	255[2]
Strefa numeracyjna	56
Kod pocztowy	86-200[3]
Tablice rejestracyjne	CCH
SIMC	0841567
Położenie na mapie gminy wiejskiej Chełmno Kałdus
Położenie na mapie Polski Kałdus
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Kałdus
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego Kałdus
53°19′18″N 18°23′52″E/53,321667 18,397778[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Kałdus – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie chełmińskim, w gminie Chełmno, na południowy zachód od Chełmna, na granicy Doliny Dolnej Wisły i Pojezierza Chełmińskiego.

Nazwa wsi na przestrzeni lat ulegała zmianom. Od roku 1378 występuje w dokumentach pod nazwami – Caldenhof, Caldenhov, Caldenhoff, Kaldenhouff, Kaldenhof. W dokumentach z lat 1570–1571 występuje pod nazwą Kałdusz^[4]. W czasach, gdy ziemie te kontrolowani Niemcy wieś występowała pod nazwą Kaldus^[5]. Od czasów II Rzeczypospolitej występuje pod nazwą Kałdus^[6].

W 1966 r. powierzchnia sołectwa wynosiła 9,4 km²^[7].

W latach 1920–1950 miejscowość należała do województwa pomorskiego, następnie do bydgoskiego, a w latach 1975–1998 do województwa toruńskiego.

Według danych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chełmnie oraz Powiatowego Inspektoratu Statystycznego w Chełmnie (31 XII 1966 r.) sołectwo Kałus było zamieszkiwane przez 290 mieszkańców. Czyniło ją wtedy czwartą największą wsią w gromadzie Brzozowo^[7].

Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) wieś liczyła 255 mieszkańców^[2]. Jest jedenastą co do wielkości miejscowością gminy Chełmno.

Wieś ma charakter rolniczy. Atrakcją jest Góra Świętego Wawrzyńca – wzniesienie będące pozostałością po wczesnośredniowiecznym grodzie i jednocześnie rezerwat roślinności ciepłolubnej noszący tę samą nazwę. Liczne punkty widokowe na dolinę Wisły.

W Kałdusie odkryto wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, który może być uznany za jeden z najważniejszych ośrodków administracyjno – gospodarczych Polski czasów Mieszka I i Bolesława I Chrobrego^{[potrzebny przypis]}.

W XII wieku Kałdus był własnością Hugona Butyra, rycerza Bolesława IV Kędzierzawego, dlatego miejscowość nazywano Mons Butyri lub Potterberg. W latach 1253–1257 wielki mistrz Poppo von Osterna założył gród krzyżacki, przeniesiony następnie w 1280 r. do Gniewu^[8].

W 1378 r. była to wieś folwarczna należąca do komturstwa starogrodzkiego. Była ona własnością zakonu krzyżackiego do 1441 r. Według inwentarza z 1378 we wsi znajdować się miało – 16 klaczy, 9 źrebaków, 14 sztuk bydła, 37 świń oraz 140 owiec. W 1454 i 1457 Chełmno wystąpiło z prośbą do króla Kazimierza IV Jagiellończyka o nadanie pobliskiej wsi Kałdus (odpowiednio) wielkiego i małego sądownictwa na prawie chełmińskim^[4].

W 1505 r. król Aleksander I Jagiellończyk przekazał biskupowi chełmińskiemu Mikołajowi Chrapickiemu okręg starogrodzki wraz z Kałdusem^[4]. W dokumentach z lat 1570–1571 występuje jako dobro stołowe biskupów chełmińskich^[9]. Wieś miała wtedy 20 łanów chłopskich, a na jej terenie przebywali zgarodnicy, ludzie luźni, a także rzemieślnicy^[4]. Co jakiś czas wieś miała być oddawana w dzierżawę^[10].

Według z inwentarza biskupów z 1759 r. była to wieś czynszowa licząca 20 włók i zamieszkiwali ją gburzy zaprawni (osadzeni według prawa) oraz dzierżawcy kontraktowi^[10]. Do tych gburów zaliczali się także sołtysi, którzy nadaniem wieczystym bp. Piotra Kostki z 1581, byli osadzeni na dwóch włókach sołtysowskich i dwóch gburskich. Tyle miał wymieniony w inwentarzu biskupim sołtys Józef Chudzicki. Według tego samego spisu w tym czasie było trzech dzierżawców – Albin Zacharek, karczmarz Wojciech Teykowski oraz leman Józef Szafarkiewicz, którzy posiadali wieś wydzierżawioną na 40 lat, na dwóch włókach, ogrodach i łąkach wydzielonych w pobliżu jeziora Starogrodzkiego oraz Żółwicą, a także łąkę pod Gutlinami (Smarkatka), w okolicy jeziorka. Gburzy tutaj mieszkający mieli własne domy oraz płacili 10 florenów od włóki. Alan Zacharek miał dzierżawić również górę Puterburg (przy św. Wawrzyńcu) i płacił 16 florenów. We wsi miało być jeszcze 5 dzierżawców kontraktowych, lecz oni zamieszkiwali budynki należące do biskupa (zamkowe) i każdy z nich posiadał po dwie włóki. Za dzierżawę płacić mieli 20 florenów, gęś, dwa kapłony, 20 jaj oraz odrabiali szarkwark. Osadnicy w Kałdusie dzierżawili także Kałduską Kępę^[11]. Po I rozbiorze Polski majątek został przejęty przez skarb pruski, a ziemia rozparcelowana^[11].

Pierwsza wzmianka o wykopaliskach w Kałdusie pochodzi z roku 1871, wtedy znaleziono przypadkiem kilka zabytków, które następnie trafiły do muzeum w Schwerinie. Następnie prace prowadzono z przerwami aż do czasów dzisiejszych. Współcześnie prace wykopaliskowe prowadzone były przez naukowców z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. W pięciu grobach komorowych poza szkieletami znaleziono fragmenty luksusowych tkanin, ozdoby ze srebra, kamieni półszlachetnych oraz kryształu górskiego, a także miecz inkrustowany srebrem. Zawartość grobów świadczy o wysokim statusie pochowanych osób, a sam sposób pochówku wskazuje na ich skandynawskie pochodzenie.

W 1910 r. Komisja Kolonizacyjna przeprowadziła parcelację ziemi tworząc 10 gospodarstw^[11]. W 1927 we wsi powstała Szkoła Rolnicza z inicjatyw ziemianina Dominikowskiego (prezes Koła Rolniczego w Starogrodzie) oraz staraniem Pomorskiej Izby Rolniczej. Jej pierwszym dyrektorem miał być Adamus^[11].

Wykopaliska doprowadziły do odkrycia pozostałości przedlokacyjnego Chełmna (obecne miasto znajduje się bardziej na północ) które powstało na miejscu prehistorycznego grodziska kultury łużyckiej (VII-V w. p.n.e.), bezpośrednio przy wzniesieniu zwanym dzisiaj Górą św. Wawrzyńca. U schyłku okresu plemiennego (X wiek) góra stanowiła miejsce kultu pogańskiego. Od przełomu X i XI wieku jeden z głównych grodów administracji państwa pierwszych Piastów, ważny węzeł komunikacyjny, ośrodek produkcji i wymiany dalekosiężnej. Według Wojciecha Chudziaka na początku XI wieku rozpoczęto budowę kamiennego jednonawowego kościoła z trzema absydami u stóp wzniesienia. Według innych badaczy kościół mógł jednak powstać w 2 połowie XI wieku. Kościół ten miał wymiary 37 × 17 m. Odkryte w roku 1996 relikty bazyliki, które zachowały się w południowej części grodziska, zostały zabezpieczone i udostępnione. Pod pozostałościami fundamentów kościoła chrześcijańskiego znaleziono kamienny stos ofiarny przykryty szczątkami zbóż i zwierząt, wśród nich znajdowała się uszkodzona czaszka mężczyzny^[12].

Ze względu na rezerwat Góra św. Wawrzyńca i punkty widokowe na Dolinę Dolnej Wisły przez Kałdus przebiegają trzy znakowane szlaki turystyczne (dwa piesze i jeden rowerowy):

• Szlak żółty „Rezerwatów Chełmińskich”: Bydgoszcz Fordon – most przez Wisłę – rezerwat „Wielka Kępa Ostromecka” – Ostromecko – Reptowo – Gzin – Unisław – Płutowo – Starogród – Kałdus – Chełmno (48 km)
• Szlak zielony „Starego Chełmna”: Chełmno (Rynek) – Jez. Starogrodzkie – Starogród – Kałdus – Chełmno (dworzec autobusowy) (17 km)
• Szlak rowerowy czarny po Dolinie Dolnej Wisły: Cierpice – Solec Kujawski – Bydgoszcz – Świecie – Nowe – Gniew – Tczew – Kwidzyn – Grudziądz – Chełmno – Kałdus – Ostromecko – Zamek Bierzgłowski (447 km)

• szlaki turystyczne Torunia i okolic
• trasy turystyczne Bydgoszczy i okolic
• Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego

• http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=936&q=Starogr%C3%B3d&d=0&t=0
• Oficjalna strona Sołectwa Kałdus (wersja archiwalna)
• Więcej informacji i galeria zdjęć
• Oddział Miejski PTTK w Toruniu
• Kałdus, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 718 .