Lipowiec (obwód winnicki) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł od 2023-09 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ten artykuł dotyczy miasta w obwodzie winnickim. Zobacz też: inne znaczenia Lipowiec.

Lipowiec

Липовець

Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	winnicki
Rejon	winnicki
Populacja (2019) • liczba ludności	8 303[1]
Nr kierunkowy	+380 4358
Kod pocztowy	22500-22505
Położenie na mapie Ukrainy Lipowiec
Położenie na mapie obwodu winnickiego Lipowiec
49°12′58″N 29°03′22″E/49,216111 29,056111
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Lipowiec (ukr. Липовець) – miasto w obwodzie winnickim na Ukrainie, do 2020 siedziba władz zniesionego rejonu lipowieckiego.

Według zapisu z roku 1545 Lipowiec istniał już w XIV wieku. Na mocy postanowień unii lubelskiej z 1569 roku wraz ze wschodnim Podolem został włączony do Korony Królestwa Polskiego (pierwsze przekazania podolskich zamków, miasteczek i wsi od Litwinów Polakom rozpoczęły się jeszcze na pocz. XV w.) i wchodził w skład dóbr książąt Ostrogskich. Na początku XVII w. Janusz Ostrogski zbudował tu zamek. W tym też czasie Lipowiec otrzymał prawa miejskie. W 1606 Lipowiec był lokowany na prawie magdeburskim przez króla Polski Zygmunta III Wazę. W roku 1629, jak wynika ze spisów podymnego województwa bracławskiego, w obręb miasta wchodził Stary i Nowy Lipowiec, poprzednio oddzielne osady. Po śmierci Janusza Ostrogskiego jego dobra przeszły w ręce książąt Zasławskich.

Stosunki z kozakami często układały się pomyślnie. Rusińscy żołnierze, utrzymujący się z królewskiego żołdu, w 1626 roku zdołali odbić pod wodzą Stefana Czetwertyńskiego harem krymskiego chana. Właściciel wioski Żorniszcze pod Lipowcem, Lawrin Piasoczyński, był posłem na Sejm.

Kozacki hetman Iwan Kułaga-Petrażycki wybrał Pryłukę pod Lipowcem na swoją stolicę, skąd efektywnie wpływał na politykę króla Władysława IV Wazy. Ten sam Petrażycki na czele wojsk kozackich pod dowództwem Chodkiewicza razem z wojskiem zwyciężył w bitwie z ponad 200-tysięczną armią turecką.

W 1645 roku Wilga Godzimirski założył nad brzegiem Sobu klasztor dominikanów, o którym pozostała wzmianka w generalnym kapitule Walencji z 1647 roku.

W czasach powstania Chmielnickiego mieszczanie lipowieccy utworzyli sotnię kozacką, która wchodziła w skład kalnickiego (a od końca lat sześćdziesiątych XVII wieku bracławskiego) pułku. Wokół miasta wzniesiono umocnienia obronne. W marcu 1651 roku pod murami lipowieckiego zamku pułki kozackie Chmielnickiego rozgromiły awangardę polskich wojsk hetmana Marcina Kalinowskiego, zapobiegając w ten sposób oskrzydleniu Winnicy, gdzie bronił się Iwan Bohun. W odpowiedzi Stefan Czarniecki spalił miasto, które na długo opustoszało.

W latach 1737 i 1768 w okolicach miasta grasowali hajdamacy, a w samym Lipowcu stacjonowały polskie oddziały ekspedycyjne. W lipowieckim zamku znajdował się słynny na całą Rzeczpospolitą „Diamentowy kamień” (ukraiński dramaturg Iwan Koczerga opisał to wydarzenie w dramie o takiej samej nazwie).

W roku 1775 miasto kupili Głowiński i Strusiński, a na początku XIX wieku należało ono do Rogozińskich i Zdziechowskich. Dzięki hrabiemu Strusińskiemu niewielkie miasteczko zostało podniesione do rangi powiatowego i otrzymało własny herb w kolorach polskiej flagi (biały byk na czerwonym polu).

Po II rozbiorze Polski w roku 1793 wraz ze wschodnim Podolem Lipowiec zajęła Rosja.

 Osobny artykuł: Powiat lipowiecki.

W 1796 roku Lipowiec otrzymał herb i został stolicą powiatu guberni kijowskiej. Rola Polaków na tych ziemiach była tak wielka, że nawet po zaborach rosyjskie okupacyjne władze wybrały miejscowego Tadeusza Kozłowskiego na gubernialnego przewodniczącego dworzan, a Przyłuskiego z Napadówki – na powiatowego.

Na początku XX wieku Lipowiec był w zasadzie miasteczkiem żydowskim; w roku 1900 mieszkało tu 4135 Żydów.

Po rozpadzie Cesarstwa Rosyjskiego przez Lipowiec przebiegała linia podziału 2. i 6. Armii WP (w tej ostatniej walczyły także oddziału URL Omelianowicza-Pawłenki). Kilka kilometrów na północ od Lipowca I Konarmia Budionnego przerwała linię Frontu Ukraińskiego i od czerwca 1920 roku do 1991 w Lipowcu rządzili bolszewicy oraz komuniści.

Podczas okupacji Podola przez Armię Czerwoną Polacy wciąż stanowili liczną grupę mieszkańców Lipowca i okolicznych wiosek. W latach 20. działało tam kilka polskich szkół. Wierni uczęszczali do dziesiątków kościołów, pozamykanych w latach 30. w okresie walki ze „szpiegami faszystowskiej Polski”.

Od roku 1923 Lipowiec był stolicą rejonu, ale po 1925 występuje już tylko osada typu miejskiego obwodu winnickiego. W 1941 roku w okolicach osady miało miejsce jedno z pierwszych kontruderzeń Armii Czerwonej, w wyniku którego poniosła ciężkie straty słowacka brygada zmotoryzowana, której udało się w końcu Lipowiec zdobyć.

Podczas okupacji hitlerowskiej, zimą 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1100 osób. W maju 1942 roku Niemcy zlikwidowali getto, a Żydów zamordowali w okolicy wsi Wachnówka. Sprawcami zbrodni było SD z Winnicy, niemiecka żandarmeria oraz ukraińska policja. Akcją dowodził SS-Obersturmführer Theodor Salmanzig^[2].

Walki o wyzwolenie Lipowca w roku 1944 trwały dwa miesiące. W marcu 38 Armia zdołała przełamać niemieckie linie obronne i wkrótce wyzwoliła cały rejon.

Ostateczną depolonizację rejonu zakończono w roku 1946, zmieniając polskie nazwy wiosek na ukraińskie. Wincentówka została Wikentijowką, Rotmistrzówka – Werbiwką. Pięknówka stała się Swerdłowką.

W 2020 w związku z reformą administracji Lipowiec wraz z całym rejonem lipowieckim został włączony do rejonu winnickiego^[3].

Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w Lipowcu i Wachnówce na nowo zarejestrowano parafie katolickie. W centrum miasta rejonowego wybudowano śnieżnobiały kościół. Wskutek asymilacji msze święte odbywają się rzadko, a liczba Polaków przyznających się do korzeni polskich to około 10–15 osób^{[potrzebny przypis]}.

Pierwszy drewniany kościół został wybudowany w Lipowcu w pierwszej połowie XVIII w. Ówczesny właściciel miasta książę Dominik Zasławski pozwolił klerowi na branie dziesięciny od swoich poddanych, potrzebnej na utrzymanie parafii i kościoła.

W 1645 roku Wilga Godzimirski założył nad brzegiem Sobu klasztor dominikanów, o którym pozostała wzmianka w generalnym kapitule Walencji z 1647 roku.

Pierwsze świątynie katolickie w Lipowcu zostały spalone przez Kozaków w czasach Chmielnicczyzny.

Normalne życie wróciło na Podole i ziemię lipowiecką na początku XVIII wieku. Wtedy Lipowiec z okolicznymi wioskami należał do diecezji kijowskiej. Po zaborach w powiecie lipowieckim Guberni Kijowskiej działało tylko 18 parafii katolickich z powodu udziału miejscowych Polaków w powstaniach w latach 1831 i 1863. Po powstaniu styczniowym carska policja zniszczyła także polską szkołę w miasteczku, jako „ognisko polskości, wrogie do cara”^{[potrzebny przypis]}.

Kościoły, gdzie gromadzili się Polacy, znajdowały się także w Zozowie, Pryłuce i Wachówce. W samym Lipowcu do początku XIX w. funkcjonowała jedynie kaplica – przez brak funduszy na odbudowę spalonego drewnianego kościoła. Nowy kościół zaczął budować w 1803 r. hrabia Strytuński. Budowę zakończyła prawie 20 lat później, w 1822 r., wdowa po nim, z domu Zamojska. Pierwszym proboszczem nowej świątyni został syn króla szwedzkiego Karola Gustawa – baron Truchsess^{[potrzebny przypis]}. W połowie XIX wieku parafia lipowiecka naliczała około 440 katolików, którzy mieszkali przeważnie na osiedlach „Zamczysko” i „Polska”.

Drugi kościół też był drewniany i po 30 latach od konsekrowania potrzebował remontu. Biskup diecezji łucko-żytomierskiej podjął decyzję o wybudowaniu nowego, murowanego kościoła w Lipowcu. Budowa trwała długie lata.

Podczas II wojny światowej świątynia została zniszczona, prawdopodobnie przez uciekające oddziały czerwonoarmistów i tylko fundament tego kościoła, znajdujący się obok szkoły nr 2 w Lipowcu, przypominał o historii miasteczka^{[potrzebny przypis]}.

W 2001 roku komisja na czele z ówczesnym burmistrzem Marusyczem uchwaliła decyzję o wydaniu pozwolenia na budowę nowego kościoła, który wybudowano w ciągu jednego roku. Znajduje się przy centralnym placu miasta. Przy kościele ma stanąć krzyż upamiętniający walkę Polaków i Ukraińców z bolszewikami w 1920 roku^{[potrzebny przypis]}.

W 1989 liczyło 9764 mieszkańców^[4], a w 2013 – 8727 mieszkańców^[5].

• Józef Gałęzowski – polski pedagog i polityk.

• Lipowiec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 285 .
• Lipowiec na stronie Rady Najwyższej Ukrainy