Szelężnik – Wikipedia, wolna encyklopedia

Szelężnik
	; Morfologia (szelężnik większy)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	zarazowate
Rodzaj	szelężnik
	Nazwa systematyczna
	Rhinanthus L.; Sp. Pl. 603. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Rhinanthus crista-galli L.
Synonimy
	Alectorolophus Zinn; Fistularia O. Kuntze; Mimulus Adanson;
	Alectorolophus Zinn; Fistularia O. Kuntze; Mimulus Adanson;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Szelężnik (Rhinanthus L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny zarazowatych (Orobanchaceae). Obejmuje według różnych źródeł od ok. 35^[4] do ok. 45^[5]^[6], czy nawet 50 gatunków^[7]. Taksonomia rodzaju i oznaczanie gatunków jest trudne ze względu na polimorfizm tych roślin (występowanie licznych ekotypów^[5]) – często inaczej wyglądających w różnych porach roku i na różnych siedliskach (np. w górach i na niżu)^[6].

Występują one w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. W Polsce rodzaj reprezentowany jest przez 4 gatunki. Rośliny te rosną na łąkach i w murawach i są półpasożytami traw^[5]^[6]. Ograniczając rozwój traw, pozwalają utrzymać różnorodność składu runi łąkowej i dlatego są cenionymi gatunkami w ogrodach łąkowych (na łąkach kwiatowych)^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (bez jej południowych krańców), umiarkowaną strefę Azji (na południe po Turcję, Iran, Tadżykistan i północne Chiny) oraz północną część Ameryki Północnej (Kanada oraz północnozachodnia i północnowschodnia część Stanów Zjednoczonych)^[4]. Centrum zróżnicowania stanowi Europa, gdzie rośnie 25 gatunków z tego rodzaju^[5]. W Polsce występują 4 gatunki i wszystkie mają status rodzimych, aczkolwiek introdukowane i zadomowione zostały dwa obce podgatunki szelężnika włochatego i większego^[8]. Na liście gatunków krajowych ujmowany jest także piąty gatunek – szelężnik wysokogórski, zwany też nadobnym Rhinanthus alpinus, który jednakże stanowi nazwę synonimiczną bartsji alpejskiej Bartsia alpina (także ujętej na liście)^[8].

Gatunki flory Polski^[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[4]

szelężnik Borbasa Rhinanthus borbasii (Dörfl.) Soó
szelężnik mniejszy Rhinanthus minor L.
szelężnik większy Rhinanthus serotinus (Schönh.) Oborny ≡ Rhinanthus major L.
szelężnik włochaty Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne o pędach osiągających do 0,5 m wysokości, z łodygami cienkimi i sztywnymi^[6].
Liście: Naprzeciwległe, ząbkowane^[6].
Kwiaty: Żółte, grzbieciste, dwuwargowe^[6], zebrane w szczytowe grono^[4]. Kielich tworzą cztery zrastające się w dwie wargi działki. Górna warga kielicha jest rozcięta głębiej (do ok. połowy), dolna płyciej^[7]. Płatków korony jest pięć i wszystkie one są zrośnięte, tworząc w dolnej części korony rurkę. Górne dwa płatki zrastają się w wysklepioną wargę górną, często z dwoma dzióbkami (karbami). Pręciki są cztery, w dwóch parach, z nitkami owłosionymi, nie wystają poza koronę^[7]^[6]. Zalążnia jest górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza na końcu ze znamieniem rozwidlonym, spłaszczonym lub zgrubiałym^[6].
Owoce: Torebki z kilkoma oskrzydlonymi nasionami, zamknięte w powiększającym się w czasie owocowania kielichu^[6].

Systematyka

Rodzaj tradycyjnie zaliczany był do rodziny trędownikowatych Scrophulariaceae^[6]. W systemach klasyfikacyjnych XXI wieku włączany wraz z plemieniem Rhinantheae do rodziny zarazowatych Orobanchaceae^[5]^[2].

Wykaz gatunków^[4]

Rhinanthus × adulterinus Wallr.
Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich – szelężnik włochaty
Rhinanthus antiquus (Sterneck) Schinz & Thell.
Rhinanthus asperulus (Murb.) Soó
Rhinanthus borbasii (Dörfl.) Soó – szelężnik Borbasa
Rhinanthus × brigantiacus (Gross) Soó
Rhinanthus burnatii (Chabert) Soó
Rhinanthus carinthiacus Widder
Rhinanthus colchicus Vassilcz.
Rhinanthus cretaceus Vassilcz.
Rhinanthus × digeneus (Widder) Widder
Rhinanthus dinaricus Murb.
Rhinanthus freynii (A.Kern. ex Sterneck) Fiori
Rhinanthus glacialis Personnat
Rhinanthus gracilis Schur
Rhinanthus groenlandicus Chabert
Rhinanthus halophilus U.Schneid.
Rhinanthus × hungaricus (Borbás) Soó
Rhinanthus javorkae Soó
Rhinanthus × lengyelii Soó
Rhinanthus × lorinensis (Behrendsen) Fiori
Rhinanthus × magocsyanus Soó
Rhinanthus major L. – szelężnik większy
Rhinanthus melampyroides Soó
Rhinanthus minor L. – szelężnik mniejszy
Rhinanthus × niederederi (Sterneck) Soó
Rhinanthus × oligadenus (M.Schulze) O.Schwarz
Rhinanthus osiliensis (Ronniger & Saarsoo) Vassilcz.
Rhinanthus ovifugus Chabert
Rhinanthus pampaninii Chabert
Rhinanthus pindicus (Sterneck) Soó
Rhinanthus × poeverleinii (Semler ex Poeverl.) Soó
Rhinanthus ponticus (Sterneck) Vassilcz.
Rhinanthus pseudoantiquus Kunz
Rhinanthus × puberulus Fritsch
Rhinanthus pubescens (Sterneck) Boiss. & Heldr. ex Soó
Rhinanthus pumilus (Sterneck) Pau
Rhinanthus riphaeus Krock.
Rhinanthus rumelicus Velen.
Rhinanthus schischkinii Vassilcz.
Rhinanthus × schneiderae Rothm.
Rhinanthus sintenisii (Sterneck) Soó
Rhinanthus songeonii Chabert
Rhinanthus subulatus (Chabert) Soó
Rhinanthus vassilczenkoi Ivanina & Karasjuk
Rhinanthus wagneri Degen
Rhinanthus wettsteinii (Sterneck) Soó

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-03-05] (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Rhinanthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-01-06].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 791, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 277. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c Rhinanthus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2023-01-06].
↑ ^a ^b ^c ^d ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-03-05] (ang.).

[ing-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].

[powo-4] Rhinanthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-01-06].

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 791, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[philips-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 277. ISBN 0-333-74890-5.

[china-7] Rhinanthus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2023-01-06].

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]