Wątrobotrzustka – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wątrobotrzustka^[1],^[2], gruczoł wątrobowo-trzustkowy^[3][4], gruczoł trzustkowo-wątrobowy^[5], gruczoł jelita środkowego^[4], czasami pisane niezgodnie z regułami ortografii^[6] jako wątrobo-trzustka^[3] lub trzustko-wątroba^[4] (łac. hepato-pancreas) – gruczoł układu pokarmowego niektórych zwierząt, pełniący funkcję zarówno wątroby jak i trzustki^[7].

U szczękoczułkowców i skorupiaków wątrobotrzustka formowana jest przez uchyłki jelita środkowego. W narządzie tym odbywa się trawienie oraz magazynowanie materiałów odżywczych. Gruczoł ten pełni również funkcje wydzielnicze^[3], a u skorupiaków zachodzi w nim wchłanianie^[5]. U szczękoczułkowców gruczoł ten ma postać wielu ślepo zakończonych uchyłków (u wielu pajęczaków narząd ten łączy się jednak z tyłu z jelitem tylnym^[5]), a u skorupiaków formę gąbczastą. Wątrobotrzustka skorupiaków magazynuje m.in. tłuszcze, glikogen oraz wapń, a wydziela enzymy trawienne^[3].

Narządu tego nie posiadają sześcionogi (w tym owady), natomiast u krocionogów analogiczną funkcję do gruczołu wątrobowo-trzustkowego skorupiaków pełni warstwa komórek otaczających jelito środkowe^[3].

U mięczaków gruczoł ten produkuje głównie amylazę, ale także inne enzymy trawienne^[5].

U ślimaków gruczoł ten złożony jest z dwóch płatów, których przewody uchodzą do żołądka^[4]. U tyłoskrzelnych jednak lewy płat charakteryzuje się częstszymi podziałami komórkowymi, rosnąc szybciej i już w stadium weligera jest większy niż prawy. U niektórych gatunków, m.in. z rodzaju Adalaria, prawy płat zanika po metamorfozie.

Wśród tyłoskrzelnych zwartą budową tego narządu odznaczają się Anaspidea, Cephalaspidea, Pleurobranchoidea, Ubroculomorpha czy Doridae. Porozgałęzianą i wnikającą w czułkowate wyrostki wątrobotrzustką wyróżniają się Aeolidacea i workojęzykowce (Sacoglossa)^[4]. Do tych pierwszych należy rodzaj Phyllodesmium, którego niektórzy przedstawiciele posiadają w wątrobotrzustce aktywne, przeprowadzające fotosyntezę zooksantelle z rodzaju Symbiodinium^[8]. Ponadto u Aeolidacea dystalne uchyłki tego gruczołu tworzą woreczki parzydełkowe, w których nabłonku przechowywane są sprawne komórki parzydełkowe służące ślimakowi do obrony. U wielu workojęzykowców z kolei (np. należących do rodzaju Elysia i u Plakobranchus ocellatus) występuje kleptoplastia – symbioza polegająca na tym, że w nabłonku wątrobotrzustki przechowywane są sprawne chloroplasty zjedzonych i strawionych glonów, które dostarczają ślimakowi mono- i disacharydy^[4][9].

Małże mają wątrobotrzustkę bardzo nieregularnego kształtu. Rozgałęzia się ona, otaczając żołądek i wnikając pomiędzy gonady, tkankę łączną i mięśnie. Narząd ten składa się z pęcherzyków o ścianach złożonych z komórek trawiennych i piramidalnych komórek wydzielniczych, od których odchodzą kanały wtórne, łączące się w kanały główne, które uchodzą do żołądka^[4].

U głowonogów gruczoł ten uchodzi do spiralnego uchyłka między jelitem środkowym i tylnym, przy czym u dwuskrzelnych jest on rozdzielony na dwie części, które u kałamarnic i wampirzyc stanowią odrębne organy uchodzące własnymi przewodami do żołądka. Pierwsza część jest gąbczasta^[5], określana jako gruczoł trawienny (dawniej „wątroba”)^[4] i produkuje enzymy^[5], natomiast druga jest bardziej zwarta, określana jako organ trawienno-chłonący^[4] i odpowiada głównie za wchłanianie^[5].

• 
  Rekonstrukcja 3D budowy ślimaka Pseudunela cornuta. Wątrobotrzustka oznaczona symbolem dg i barwą turkusową
• 
  Rekonstrukcja 3D budowy przewodu pokarmowego ślimaka Pseudunela cornuta. Wątrobotrzustka oznaczona symbolem dg i barwą turkusową
• 
  Forma młodociana ślimaka Haliotis asinina z usuniętą muszlą. Żółta wątrobotrzustka widoczna po lewej^[10]
• 
  Schemat na podstawie zdjęcia obok. Wątrobotrzustka oznaczona symbolem dg^[10]
• 
  Budowa histologiczna wątrobotrzustki ślimaka Deroceras laeve
• 
  Grzbietowa strona znieczulonego Plakobranchus ocellatus. Barwę zieloną mają uchyłki wątrobotrzustki zawierające chloroplasty^[9]