French
DeutschWieś służebna – Wikipedia, wolna encyklopedia
Osada służebna – w średniowieczu wieś, której mieszkańcy świadczyli wyspecjalizowane świadczenia, lub posługi, służby na rzecz władcy terytorialnego. System osad służebnych funkcjonował na terenach obecnej Polski, Czech i Węgier począwszy od okresu wczesnohistorycznego do XIII wieku i był jednym z elementów wczesnofeudalnego ustroju, nazywanego również ustrojem „prawa książęcego”[1][2].
System gospodarczy, którego elementem były osady służebne miał swoje wzory w instytucjach książęcych i kościelnych w Bawarii, gdzie także można spotkać podobne nazwy miejscowe. Głównym źródłem podobnego programu były karoliński projekt rozwiązań gospodarczych wyrażony w „Capitulare de villis” pochodzącym z VIII wieku[3].
W osadzie służebnej zamieszkiwała z reguły ludność, ludzie książęcy (homines ducis) jednej specjalności[4], wykonujący swoje prace w książęcej służbie dworskiej, służbie łowieckiej, służbie hodowlanej, służbie rzemieślniczej, wytwórczej, czy hodowlanej, lub innych. Najprawdopodobniej służebnicy (ministeriales) wykonywali swoją pracę na dworze książęcym, królewskim lub w miejscu do tego przeznaczonym, o własnym chlebie wypracowanym przez samego służebnika z rodziną na własnym, dziedzicznym gospodarstwie[5]. Służebnicy dziedziczyli swoje powinności, chyba że władca zdecydował inaczej, podlegali prawu grupowemu, różnemu dla poszczególnych grup ministeriałów. Jedne ciężary czy daniny ponosili na równi z innymi poddanymi, od innych byli zwolnieni. W okresie późniejszym niektóre grupy służebnych i zapewne także osady służebne przeszły do fundowanych przez panującego majątków kościelnych[6].
Osady służebne i profesje w Polsce
[edytuj | edytuj kod]Do dziś zachowało się w Polsce ok. 400 nazw[7], toponimów wskazujących, że dawna osada, miejscowość istniała w okresie wczesnohistorycznym i miała charakter służebny. Po niektórych specjalnościach nazwy służebne miejscowości się nie zachowały.
- Bartodzieje, Bartniki, bartodzieje, bartnicy – wytwarzanie barci, hodowla pszczół, podbieranie miodu[37][38],;
- Bobrowniki, bobrownicy – hodowla, łowienie bobrów[39][40],;
- Cienietniki, cienietnicy, siatnicy – wytwarzanie sieci na zwierzęta, łowy z sieciami[41];
- Cieśle, cieśle – obróbka drewna, budowa obiektów z drewna[42][43],;
- Drwale, drwale, siekiernicy – wyrąb drzew[44];
- Grotniki, grotnicy – wytwarzanie grotów do broni[45][46],;
- Jadowniki, jadownicy – wyrób zatrutych strzał, jadu do strzał[47];
- Jastrzębniki, jastrzębnicy – hodowla i układanie jastrzębi, łowy z jastrzębiami[48][49],;
- Karmniki, Oborniki, karmnicy, obornicy – pobór daniny w żywych zwierzętach, opieka nad stadami[50];
- Kobierniki, kobiernicy – produkcja kobierców[51][52],;
- Kobylniki, kobylnicy – hodowla koni[53][54],;
- Kołodzieje, kołodzieje, koleśnicy – wytwarzanie kół[33];
- Komorniki, komornicy – pobór danin do komory(skarbu) książęcego[55][56],;
- Konary – koniarze – hodowla, układanie koni[57][58],;
- Korabniki, korabnicy – budowa większych statków[21];
- Kowale, kowale, kowary – rzemiosło kowalskie[59][60],;
- Kuchary, kucharze – gotowanie potraw[61][62],;
- Łagiewniki, łagiewnicy – wyrób naczyń, szynkowanie miodu, piwa[63][64],;
- Łaźniki, łaźnicy – [65];
- Mączniki, mącznicy – wyrób mąki[9][66],;
- Mydlniki, mydlnicy[67] – wytwarzanie mydła;
- Niewodniki, niewodnicy – wytwarzanie niewodów, dużych sieci rybackich i połów ryb niewodem[51];
- Owczary, owczarze – hodowla owiec[8];
- Piekary, piekarze – wypiek chleba[9][10],;
- Podstolice, podstolicy – służba stołowa[11][12],;
- Pracze, pracze, praczki – pranie ubrań, tkanin[13];
- Psary, psiarze – hodowla psów myśliwskich, łowy z psami[14][15],;
- Rudniki, rudnicy – wytapianie żelaza[16][17],;
- Rybitwy, rybitwy, rybacy – połów ryb[18][19],;
- Rzeszotary, rzeszotarze – produkcja sit do mąki i zboża[20];
- Sanniki, sannicy – wytwarzanie sań[21];
- Skotniki, skotnicy, skotarze – hodowla bydła (od ps. skot oznaczającego bydło)[22][23],;
- Słomniki, szłomnicy – wytwarzanie szłomów, hełmów dla wojska[24];
- Sokolniki, sokolnicy – hodowla sokołów, układanie i łowy z sokołami[25];
- Strzelce, strzelcy – łowy z łukiem, kuszą[26];
- Szczytniki, szczytnicy – produkcja szczytów, pawęży dla wojska[27];
- Szewce, szewcy – wybrawianie skór, produkcja obuwia, ubrań skórzanych[28];
- Świniary, świniarze – hodowla świń[29];
- Tokary, tokarze – wytwarzanie toczonych z drewna wyrobów[30];
- Węgierce, węgierce, węgrzce – nieznany rodzaj posług przy urzędzie 'węgra'[31];
- Winiary, winiarze – uprawa winorośli, wyrób wina[32];
- Woźniki, woźnicy – wytwarzanie kół, wozów[33]
- Zduny, zduni, garncarze, lepiarze – wyrób naczyń, wyrobów z gliny[34];
- Złotniki, złotnicy wyrób przedmiotów ze złota i srebra lub kopacze złota[35];
- Żerniki, żernicy, żerdnicy – transport i rozkładanie namiotów książęcych[36];
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 5–9.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 8–10.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 268.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 186.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 22–23, 90–91.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 11, 189–200.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 12.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 54.
- ↑ a b Buczek 1958 ↓, s. 27–28.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 13,26,188–190.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 29.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 12,26,90,190.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 35–36.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 41–42.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 12,40,80.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 66–67.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 93,191.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 75–78.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 127,143,150.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 61–62.
- ↑ a b Buczek 1958 ↓, s. 61.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 53–54.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 189–238.
- ↑ Modzelewski 1981 ↓, s. 367, t.II.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 38–39.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 44–46.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 58.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 64–65.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 55.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 58–59.
- ↑ Buczek 2006 ↓, s. 163–165.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 73–74.
- ↑ a b Buczek 1958 ↓, s. 60.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 56–57.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 62.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 33.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 79–86.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 152,186,190–191.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 42–44.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 252.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 47.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 57.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 184,206,238.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 57–58.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 64.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 12,238,240.
- ↑ Rymut 2003 ↓, s. 150,160–161.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 38–41.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 241.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 33–34.
- ↑ a b Buczek 1958 ↓, s. 66.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 238.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 52–53.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 191,201.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 10–26.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 26,28,90,109,187–190.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 29–33.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 26,28,90,190.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 63–64.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 91,157,188.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 28–29.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 18,188–190.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 26–27.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 40–42.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 36.
- ↑ Modzelewski 1975 ↓, s. 128.
- ↑ Buczek 1958 ↓, s. 69.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1998.
- Karol Modzelewski: Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: 1975.
- Karol Modzelewski: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945. Warszawa: 1981.
- Karol Buczek: Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej. Wrocław – Kraków: 1958.
- Karol Buczek: Podstolice, Pstrościce i Węgierce. Przyczynek do badań nad toponomastyką staropolską,(1958) w Studia z dziejów ustroju społeczno-gospodarczego Polski piastowskiej, t. I. Kraków: 2006.
- Kazimierz Rymut: Szkice onomastyczne i historycznojęzykowe. Kraków: 2003.