Çüngüş - Vikipedi

Çüngüş
İlçe
Türkiye'de yeri
Türkiye'de yeri
Harita
İlçe sınırları haritası
ÜlkeTürkiye
İlDiyarbakır
Coğrafi bölgeDoğu Anadolu Bölgesi
İdare
 • KaymakamGökhan Dolaş
 • Belediye başkanıAli Suat Akmeşe (AK Parti)
Rakım1049 m
Nüfus
 (2018)
 • Toplam11.927
 • Kır
-
 • Şehir
11.293
Zaman dilimiUTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu21090
İl alan kodu412
İl plaka kodu21

Çüngüş, Diyarbakır ilinin bir ilçesidir.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çüngüş, Osmanlı kaynaklarında چونكوش adıyla geçmektedir.[1] Yerleşim 1516 yılında Osmanlı hakimiyetine girmiş olup 1518 yılında yapılan tahrire göre, Ergani sancağına bağlı nahiye konumundaki yerleşim merkezinde tamamı Türklerden oluşan Müslüman nüfus 27 hane, 2 mücerred (yetişkin bekar erkek) ve tamamı Ermenilerden oluşan Gayrimüslim nüfus ise 116 hane ve 13 mücerred yaşamaktadır. 1530 yılı tahririnde 58 hane, 23 mücerred, 4 muaf Müslüman ile 192 hane ve 81 mücerred Gayrimüslim, 1566 yılı tahririnde ise 129 hane ve 31 mücerred Müslüman, 406 hane ve 126 mücerred Gayrimüslim kaydedilmiştir.[2] 16. yüzyıl başlarına ait Osmanlı kayıtlarına göre, Çüngüş nahiyesinde yaşayan Müslüman halkın bağ ve bahçecilik ile uğraştığı belirtilirken Kızılbaş olarak tariflenen halkın bir kısmının isyan ettiği gerekçesiyle öldürüldüğü, bir kısmının da yerleşimden ayrıldığı anlaşılmaktadır.[3] Yine 1566 kayıtlarına göre nahiye merkezi "Nefs-i Çüngüş", "Hisaran", "Karye-i Nefs-i Hisaran" olarak adlandırılan Çüngüş nahiyesine bağlı 24 köy 6 mezra bulunmakta olup köylerin 22'sinde Müslüman, 2'sinde Gayrimüslim nüfus yaşamaktadır. Bu tarihte Çüngüş yerleşiminde tahminen 2.426 Hristiyan ve 676 Müslüman olmak üzere toplam 3.102 kişi yaşarken, köylerin toplam 1.014 hane, 369 mücerred ve 2 muaf olmak üzere tahmini nüfus 5.441 kişiden oluşmaktadır. Buna ilave olarak nahiyede konar-göçer cemaatler de kaydedilmiş olup bunlardan "Badılu Cemâati" 1221 hane ve 722 mücerred olmak üzere tahmini nüfusu 6.827 kişi, "Mevdutlu cemâati" 101 nane ve 47 mücerred olmak üzere tahmini nüfusu 552 ve "Zengan cemâati" ise 86 hane ve 20 mücerred olmak üzere tahmini nüfusu da 450 kişidir. Buna göre konar-göçerlerin toplam tahmini nüfusu da 7.829 kişidir.[4]

1842 Tarihli Çüngüş Nüfus Defterine göre şehir merkezinde Müslüman ve Hristiyan nüfus ayrı mahallelerde yaşamaktadır. Müslümanlar; Cami-i Sûk ve Cami-i Kebir olmak üzere iki mahallede yaşarken bu mahallelerde toplam 269 hane ve 545 erkek nüfus bulunmaktadır. Hristiyan nüfusu oluşturan Ermeniler ise Keşiş Giragos, Keşiş Haço, Keşiş Ohannes, Keşiş Nikoğos, Keşiş Gapo ve Keşiş Mardiros olmak üzere altı mahallede toplam 485 hane ve 1.391 erkek nüfus bulunmaktadır. Bu tarihteki kayıtlara göre Ermenilerden 50 kişi İstanbul'a, 10 kişi Adana'ya, 6 kişi Bursa'ya ve 9 kişide çeşitli şehirlerde çalışmaktadır. Müslümanlardan ise 27 kişi Adana'ya ve 9 kişi ise İstanbul'a çalışmaya gitmiştir. 1891 yılında Çüngüş'ü ziyaret eden Arifi Paşa'nın kayıtlarında Çüngüş şehri; Cami-i Sûk, Cami-i Kebir, Kale, Orta ve Başpınar olmak üzere beş mahalleden oluşmakta olup Müslümanların nüfus sayısı 1.287 kişi ve Ermeniler ise 3.920 kişi olarak belirtilmiştir. Ermeniler; Kale, Orta ve Başpınar Mahallesinde ikamet etmekte olup 1897 tarihli bir vergi çizelgesine göre Ermeniler; Ermeni (Gregoryen), Katolik ve Protestan olarak ayrı mezheplere göre tanımlanmış olup Gregoryen Ermeniler çoğunluğu oluşturmaktadır.[5]

Çüngüş nahiyesinde Rüşdiye mektebi 1871 yılında kurulmuştur. Ancak 1872 yılında, yerleşimde 231 Müslüman hanesi bulunması ve Maarif Nizamnamesi’ne göre beş yüzden az Müslüman hanesi bulunan yerde rüşdiye mektebi kurulamayacağı nedeniyle söz konusu rüştiye kapatılmayıp yarı rüştiye mektebi olarak adlandırılmıştır. 1884-1885 tarihli Diyarbakır Vilayet Salnamesi'nde ise Çüngüş Rüşdiye Mektebinde 25 öğrenci eğitim görmektedir. Açılış tarihi bilinmemekle birlikte Çüngüş yerleşiminde Ermeniler için Amerika'nın himayesinde olan bir Protestan Ermeniler'e ait iptidai (ilkokul) mektebi bulunmaktadır.[6]

Osmanlı İmparatorluğu döneminde şehir merkezinde Ermeniler çoğunluk olmak üzere Türklerle birlikte yaşamıştır. 1915 yılında Ermeni Kırımı sırasında, bölgede yaşayan binlerce Ermeni'nin Çüngüş'te toplatıldığı ve bir uçurumdan aşağı atılarak öldürüldüğü iddia edilmektedir.[7][8] 2006 yılında olay hakkında 100 Yıl Sonra adlı bir film yapıldı.[9] Çüngüş yerleşiminde 16. yüzyılda yapıldığı belirtilen Sırahayyasts Surp Asvadzadzin ve Surp Garabed adıyla iki kilise harabe halde günümüze ulaşabilmiştir.[10] Yerleşim içerisinde 17. yüzyılda yapıldığı belirtilen Çüngüş Köprüsü bulunmaktadır.

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'ın kuzeybatısında yer alan ilçenin yüzölçümü 489 km² olup denizden yüksekliği 1049 metredir. İlçenin doğusunda Çermik, kuzeyinde Elazığ ili Sivrice ilçesi, batısında Malatya ili Pütürge ilçesi ile Fırat Nehri ve güneyinde Adıyaman iline bağlı Gerger ilçesi bulunmaktadır. Etrafı dağlarla çevrili olan Çüngüş ilçesinin Güneydoğu Toroslar üzerinde sırayla Abaza, Akdağlar ve Savucak Dağları bulunmaktadır. Akarsuları Fırat Nehri, Çüngüş Çayı ve Medye Çayı'dır. Fırat Nehri üzerinde bulunan Karakaya Barajı ilçenin önemli yapılarındandır.

Nüfus

[değiştir | kaynağı değiştir]

2022 yılı verilerine göre 10720 kişilik yaşayanıyla Diyarbakır ilinin en az nüfuslu ilçesidir.[11]

Yıl Toplam Şehir Kır
1955[12] 10.959 1.686 9.273
1960[13] 12.082 1.546 10.536
1965[14] 13.977 2.040 11.937
1970[15] 15.738 3.161 12.577
1975[16] 15.873 2.616 13.257
1980[17] 17.955 3.684 14.271
1985[18] 20.238 4.271 15.967
1990[19] 17.067 3.935 13.132
2000[20] 15.521 4.708 10.813
2007[21] 13.971 2.930 11.041
2008[22] 13.837 2.781 11.056
2009[23] 13.511 2.544 10.967
2010[24] 14.093 2.495 11.598
2011[25] 13.814 2.393 11.421
2012[26] 13.544 2.439 11.105
2013[27] 13.097 13.097 veri yok
2014[28] 12.895 12.895 veri yok
2015[29] 12.393 12.393 veri yok
2016[29] 12.061 12.061 veri yok
2017[29] 11.836 11.836 veri yok
2018[29] 11.927 11.927 veri yok
2019[29] 11.539 11.539 veri yok
2020[29] 11.293 11.293 veri yok

Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Sezen, Tahir (2017). "Osmanlı Yer Adları" (PDF). Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 26. www.devletarsivleri.gov.tr. s. 193. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
  2. ^ Bozan, Oktay (2021). "Bir Ermeni Köyü Olan Adiş'in Siyasî, Sosyal, Ekonomik ve Dinî Durumu". VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. 6 (2). DergiPark. ss. 511-536. 4 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2024. 
  3. ^ Erpolat, M. Salih (2020). "XVI. Yüzyılın Başlarında Tutulan Tahrir Defterlerinde Kızılbaşlara Dair Notların Tarih Açısından Önemi" (PDF). Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 22. isamveri. ss. 149-178. 5 Mart 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2024. 
  4. ^ Deniz, Murat (2019). "51 Numaralı Tapu Tahrir Defterine Göre Ergani Sancağı" (PDF). T.C. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı-Yüksek Lisans Tezi. acikbilim.yok.gov.tr. ss. 1-230. 6 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2024. 
  5. ^ Bozan, Oktay (2021). "1258/1842 Tarihli Çüngüş Nüfus Defterine Göre Çüngüş Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu". Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 13 (1). DergiPark. ss. 401-424. 17 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2024. 
  6. ^ Bozan, Oktay (2021). "Osmanlı Modernleşme Döneminde Çüngüş Nahiyesinde Rüşdiye Mektebi". Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi. 6 (1). DergiPark. ss. 43-59. 19 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2024. 
  7. ^ Arango, Tim (16 Nisan 2015). "A Century After Armenian Genocide, Turkey's Denial Only Deepens". The New York Times. ISSN 0362-4331. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2021. 
  8. ^ Mouradian, Khatchig (19 Haziran 2012). "Alchemy near the Chasm of Death: Visiting a Mass Grave of the Armenian Genocide". The Armenian Weekly. 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ Lubbock, John (22 Mart 2016). "100 Years Later". 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ "Kültür Envanteri - Sırahayyasts Surp Asvadzadzin Kilisesi, Çüngüş". kulturenvanteri.com. 15 Haziran 2022. 6 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2024. 
  11. ^ "DİYARBAKIR Nüfusu". www.nufusune.com. 12 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2023. 
  12. ^  . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
  13. ^  . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  14. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  15. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  16. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  17. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  18. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  19. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  20. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  21. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  22. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  23. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  24. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  25. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
  26. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
  27. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  28. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  29. ^ a b c d e f

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çüngüş&oldid=32596622" sayfasından alınmıştır