İnsansılar - Vikipedi

İnsansılar Yaşadığı dönem aralığı: 25-0 myö Şattiyen-Günümüz[1][2]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
İki hominoid türü, İnsan (Homo sapiens) ve Bayağı şempanze (Pan troglodytes), Ernst Keil 1866
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Hayvan Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Primates Alt takım: Haplorhini İnfra takım: Simiiformes Parvo takım: Catarrhini Üst familya: Hominoidea Gray, 1825
Tip tür
Homo sapiens Linnaeus, 1758
Familyalar
†Proconsulidae †Afropithecidae †Pliobatidae †Dendropithecidae? Hylobatidae Hominidae kardeş: Cercopithecoidea

İnsansılar veya insansı maymunlar (Hominoidea), Eski Dünya maymunlarından bir primat üst familyası. İnsansılar üst familyası iki familyaya bölünür: Gibongiller veya küçük insansı maymunlar (Hylobatidae) ve insangiller veya büyük insansı maymunlar (Hominidae).

İnsansılar üst familyası, primatlar takımının en büyük türlerini içine alır. En küçükleri (bazı küçük gibon türleri) 4 kiloya, en büyükleri olan erkek goriller ise 200 kiloya kadar varır. Omuz eklemleri diğer maymunlarda olduğundan daha geride yer alır. Köprücük kemiği daha uzundur ve kürek kemiği arkadadır - böylece kolların hareket alanı daha da geniştir ve omuzları tamamen dönebilme özelliğine sahiptir. Diğer maymunlardan farklı olarak - insanın dışında - tüm insansılarda kollar bacaklardan daha uzundur. Kuyrukları yoktur.^[3]

Kafatası iri ve beyin gayet büyüktür. Özellikle insangiller oldukça gelişmiş bir beyne ve soyut düşünme kabiliyetine sahiptirler. Bazı türleri esaret altındayken ya da vahşi doğada basit aletler yapabilme yetisine sahiptirler. İnsangiller, afalina ile birlikte aynada kendisini tanıyabilen yegane canlılardır.^[3] Bütün Eski Dünya maymunlarında olduğu gibi insansıların da 32 dişi vardır.

İnsanın dışında bütün insansılar sırf Afrika'da ve Güneydoğu Asya'nın tropik ormanlarında yaşar, sadece bayağı şempanze kısmen savanda da yaşar. Hepsi gündüz faaldir ve insan ile goril hariç hepsi zamanlarının çoğunu ağaçlarda geçirir. Gibonlar ağaç dallarına asılarak ve sallanarak dolaşırlar. Bir zamanlar tüm insansıların bu şekilde hareket ettiği düşünülmekte.

Çeşitli iyi gelişmiş sosyal davranışlar gösterirler. Diğer maymunlardan farklı olarak, grupları birbiri ile yakın akraba olmayan dişilerin etrafına kurulurdur. İnsansılar genelde sırf bitkisel beslenir, sadece şempanze ve insan hepçildir.

İnsansılar, akraba olmalarına rağmen İngilizcede monkey ("maymun") kabul edilmezler. Ancak Türkçede İngilizce ape kelimesini karşılamak için oluşturulmuş "insansı maymun" terimi yerleşmektedir. İnsansılar halk arasında genellikle maymun olarak anılmaya devam ederler. Aslında, insan dışındaki primatları monkey ve ape olarak iki ayrı terimle adlandırma yalnızca İngilizcede yapılır. Diğer dillerde bu ayrım yoktur ve geri kalan primatlar maymun ortak adıyla anılır.

İnsangiller (Hominidae) ve gibongiller (Hylobatidae) birbirlerinden 16-20 milyon yıl önce ayrıldılar. İnsansıların evrimsel tarihinde birçok soyu tükenmiş türü bulunur (Bakınız: Hominini). „Miyosen devrinin Doğu Afrikası insansıların beşiğidir.“, ancak erken Miyosen devrinde yaşamış bu türlere „ilkel“ veya „Kök-Hominoidea“ denir.^[4]

Bilinen en eski anthropoid kalıntıları 36.6 milyon yıl öncesine aittir ve Mısır'da bulunmuştur. Bu fosiller Catopithecus ve Aegyptopithecus cinslerine aittir ve insansılar ile köpeksi maymunların ortak ataları oldukları düşünülmektedir. Daha sonra bulunan fosiller önceleri gibonun atası sanılan ancak çok daha ilkel olduğu anlaşılan Pliopithecusa aittir. Modern insansılarla akraba olduğu düşünülen türler Proconsul, Afropithecus, Dryopithecus ve orangutanın atası olduğu düşünülen Sivapithecustur. Bunların yanında Morotopithecus, Turkanapithecus, Equatorius, Nacholapithecus, Otavipithecus, Pierolapithecus, Griphopithecus, Lufengpithecus, Ramapithecus, Chororapithecus, Nakalipithecus, Hispanopithecus, Oreopithecus, Khoratpithecus, Samburupithecus ve Ouranopithecus cinsleri tanılır. Bu cinslere ait bulgular çoğu kez sadece ufak fosil parçalarından ibarettir. Bundan dolayı aralarındaki akrabalık derecelerini ayrıntılı şekilde tespit edip soy ağaçlarını çizmek zordur.

İnsansıların kardeş grubu köpeksi maymunlardır (Cercopithecoidea) ve birlikte Eski Dünya maymunları grubunu oluştururlar.

• Üst familya: İnsansılar - (Hominoidea)

• Familya: İnsangiller veya büyük insansı maymunlar - (Hominidae)

• Alt familya: Homininae

• Cins: goril - (Gorilla)
• Cins: İnsan - (Homo)
• Cins: şempanze - (Pan)

• Alt familya: Ponginae

• Cins: orangutan - (Pongo)

• Familya: Gibongiller veya küçük insansı maymunlar - (Hylobatidae)

• Cins Symphalangus
• Cins Nomascus
• Cins Hoolock
• Cins Hylobates^[5]

İnsan dışındaki bütün insansı türleri, yok olma tehdidi altındadır. Bunun en büyük nedeni tropik yağmur ormanlarının yok olması ve kaçak avlanmadır.

• 
  Tropik ormanlarda yaşamayan tek insansı, insan
• 
  İnsan haricinde yerde yaşayan tek insansı türü, goril
• 
  Şempanze
• 
  Orangutan
• 
  Bir insansı türü, gibon
• 
  Goril
• 
  İnsanın yaşayan en yakın akrabası pigme şempanze (bonobo)
• 
  Profilden bir şempanze kafası çizimi

• Gibon-insan son ortak ata
• Orangutan-insan son ortak ata
• Proconsulidae

• Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003, "ape"
• WINSTON, Human, the Definitive Visual Guide

• Wikimedia Commons'ta Hominoidea ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur