İnyupikçe - Vikipedi

İnyupikçe ya da İnyupik dili (kendilerince Kuzey ve Kuzeybatı şivelerinde Iñupiatun, King Adası şivesinde Inupiaqtun), Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da İnyupiklerin konuştuğu İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 15.700 kişilik nüfustan 2.144 kadarı anadillerini konuşabiliyor.^[1]

1948 öncesinde Rusya'ya bağlı Büyük Diomede Adasında da konuşulurdu (Imaqłit).

Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) denilen biçimi Kanada'da Inuvik ve Aklavik şehirlerinde konuşulur. Uummarmiutlar Kanada'da siyasi ve idari kaygılarla çoğu kez Siglitlerle birlikte Batı Kanada İnuitleri (Inuvialuit) adı altında toplanırlar. Şiveleri de Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun) içerisinde ele alınır.

• Eskimo - Aleut dilleri
  • Aleut dilleri
  • Eskimo dilleri
    • Yupik dilleri
      • Sirenik Yupikçesi
      • Öz Yupik dilleri
        • Sibirya Yupikçesi
        • Naukan Yupikçesi
        • Alaska Yupikçesi (Yupikçe & Çupikçe)
        • Supikçe
    • İnuit dilleri
      • İnyupikçe
      • Batı Kanada İnuitçesi
      • Doğu Kanada İnuitçesi
      • Grönland İnuitçesi

13.500 kişilik İnyupik nüfusundan ancak 3000 kadarı^[2] dilini konuşabiliyor. 6 - 16 yaş arası bütün İnyupik çocukları yasal olarak sayıları 73 olan federal Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) okullarına gitmek zorundadır.^[3] Ayrıca, 77 kadar da eyalete bağlı köy okulu bulunur.^[4] North Slope bölgesinde okul dönemi Ağustos sonunda başlar ve 180 gün sürer. Barrow'da lise sonrası yüksek öğrenim Iḷisaġvik College adlı kolej tarafından yapılır.

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı ^[5]

İnyupikler ve İnyupikçe çoğu zaman bir bütün olarak ele alınır. Bazen, iki ayrı dil ve halk olarak ele alındığı da olur ve Seward Yarımadasındakiler Qawiaraq adıyla, diğerleri (North Slope ve Northwest Alaska) de Inupiaq adı altında toplanır.

• Seward Yarımadası İnyupikçesi [İngilizce Seward Peninsula Inupiaq]

• • Bering Boğazı İnyupikçesi [İngilizce Bering Strait Inupiaq]
    • Diomede şivesi [İngilizce Diomede subdialect]
      • İngalik İnyupikçesi [kendilerince Ingalikmiut; İngilizce Ingalikmiut Eskimo]. ABD'ye bağlı Küçük Diomede (Little Diomede) adasında az sayıda konuşanı vardır.
      • İmaqliq İnyupikçesi [kendilerince Imaqłit; Rusça имакликский диалект]. Rusya Federasyonuna bağlı Büyük Diomede (Остров Ратманова, Большой Диомид) adasında konuşulan bu şive 1948 yılında yok oldu.
    • Wales İnyupikçesi [İngilizce Wales subdialect]
      • Kiŋikmiut
      • Tapqaġmiut
    • Ukiuvaŋmiut [İngilizce King Island subdialect]
  • Qawiaraq İnyupikçesi [İngilizce Qawiaraq, Kawerak]
    • Batı Qawiaraq İnyupikçesi [İngilizce Teller subdialect, Qawiaraq proper]
      • Siñġaġmiut
      • Qaviaraġmiut
      • Ayaqsaaġiaaġmiut
      • Aziagmiut. Sledge (Aziak, Ayak) adasında konuşulur.
    • Doğu Qawiaraq İnyupikçesi [kendilerince Iġałuiŋmiut; İngilizce Fish River subdialect]
• İnyupikçe [İngilizce Northern Alaskan Iñupiaq]

• • Malimiut İnyupikçesi [İngilizce Malimiutun, Northwest Alaska Inupiatun]. Malimiut adı komşuları olan Yupikler tarafından verilmiştir.
    • Kotzebue şivesi [İngilizce Kotzebue subdialect, Southern Malimiut Inupiatun]
      • Pittaġmiut
      • Kaŋiġmiut
      • Qikiqtaġruŋmiut
    • Kobuk şivesi [İngilizce Kobuk subdialect, Northern Malimiut Inupiatun]
      • Kuuŋmiut
      • Kiitaaŋmiut ya da Kiitaaġmiut
      • Siiḷviim Kaŋianiġmiut
      • Nuurvinmiut
      • Kuuvaum Kaŋiaġmiut
      • Akuniġmiut
      • Nuataaġmiut
      • Napaaqtuġmiut
      • Kivalliñiġmiut

• • Kuzey Alaska İnyupikçesi [kendilerince Iñupiatun ; İngilizce North Alaskan Inupiatun]
    • Tikiğaq İnyupikçesi [kendilerince Tikiġaġmiut; İngilizce Point Hope Inupiatun]
    • North Slope İnyupikçesi [İngilizce North Slope Inupiatun]
      • Utuqqaġmiut
      • Siḷaliñaġmiut
        • Kukparungmiut
        • Kunmiut
      • Kakligmiut
        • Sidarumiut
        • Utkiavinmuit
        • Nuvukmiut
      • Kuulugruaġmiut
      • Ikpikpagmiut
      • Kuukpigmiut
        • Kañianermiut
        • Killinermiut
        • Kagmalirmiut
    • Nunataağmiut İnyupikçesi [kendilerince Nunataaġmiut; İngilizce Anaktuvik Pass Inupiatun, Nunamiut]
    • Uummarmiut İnyupikçesi [kendilerince Uummarmiut, Uummarmiutun; İngilizce Uummarmiut Iñupiaq, West Arctic Inupiatun, Canadian Iñupiaq]. Kanada'da Mackenzie deltasında yer alan Aklavik ve Inuvik şehirlerinde konuşulur. Kökenleri Nunamiut'lara dayanır. Etnik olarak “Inupiaq” olsa da Kanada’da siyasi sebeplerle “Inuvialuit” adı altında toplanır.

Sessiz R (voiceless r) harfi yazıda sr (/ʂ/) olarak gösterilir ve iki ünsüz arasında daha çok Kobuk (K) şivesinde kullanılır. North Slope (N) şivesinde ise normal s sesi olarak yer alır: aġnasalluq (N) aġnasralluq (K); atausiq (N) atausriq (K); iñuusiq (N) iñuusriq (K); ikusik (N) ikusrik (K); irrusiq (N) irrusriq (K); isaġuq (N) israġuq (K); isuma (N) isruma (K); kanŋusuktuq (N) kanŋusruktuq (K); masu (N) masru (K); nakasuk (N) nakasruk (K); nasaq (N) nasraq (K); pasigaa (N) pasrigaa (K); pisaasuqtuq (N) pisaasruktuq (K); qanusiq (N) qanusriq (K) ...

Şiveler arası sayı adları karşılaştırması:

Alaska İnyupikçesi ile Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) arasındaki farklılıklar hem alfabe farklılığından hem de birtakım ses değişmelerinden kaynaklanır :

Yukarıdaki tablo Kuzey Alaska (North Slope) İnyupikçesinin alfabesidir. Diğer şivelerde geçen sesler için de şu harfler bulunur:

• Diomede : e
• Bering  : w, z, zr
• Kobuk : ’
• Seward : b

İnyupik alfabesi, Atchagat ('abeceler') ya da Iñupiatun Aglait ('İnyupik harfleri') olarak da bilinir. 1946 yılında İnyupik kökenli Presbiteryan rahibi Roy Ahmaogak ile Summer Institute of Linguistics üyesi Eugene Nida tarafından geliştirilmiştir. Altında nokta olan k harfi (ḳ) daha sonra q harfi ile değiştirilmiştir. İnyupikçede "alfabe" için kullanılan atchagat kelimesi tıpkı "abece" gibi ilk üç harfin okunuşuna -t çoğul eki getirilerek türetilmiştir.

Kanada'da Uummarmiut İnyupikçesi farklı alfabe kullanır:

İnyupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler:

• Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul

• Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k, daha az olarak da -n
• Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur:
  • kök (İng. stem)
  • yapım eki (Akunniġun sg Akunniġutit pl; İng. postbase)^[6][7]
  • çekim eki (Isukłiqpiaq, Uqaluit isukłiqpiaŋit & Uqaluit isuŋit ; İng. ending)
  • bağlaç (İng. enclitic)^[8]
    • taiguallu aglaaksrallu Iñupiatun : İnyupikçe okuma ve yazma (-llu 've')
• Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
• Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, İnyupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:
  • imnaim nagrua  : Yaban koyununun boynuzu
  • tuttum nagrua  : Ren geyiğinin boynuzu
  • tuttum niaqua  : Ren geyiğinin kafası
  • tulukkam nauligaaŋa  : Kuzgunun mızrağı (bir bitki adı)

Her ikisi de sayı ile uyumludur:

tallimat nannuayaat : beş kutup ayısı yavrusu

Fiiller de sayı ile uyumludur:

• qulit aġnat taliqtut : On kadın dans ediyor (King Adası)
• qaugait qairut  : Ördekler geldi
• aġġirit quviasupiaġataqtut  : Dansçılar ve davulcular mutlular

• Taiku suna Çok teşekkür ederim
• Nakuaġikpin Seni seviyorum
• Uvlaalluataq Günaydın
• Qavsiñukpa Saat kaç?
• ukiumi kışın
• upinġaksrami ilk baharda
• upinġaami yazın
• ukiaġmi güzün, son baharda

İnyupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır:

• North Slope-mi : North Slope'de

Örnek metin (North Slope Borough School District misyonu) :^[9]

İNYUPİKÇE : Miŋuaqtuqtitchirit Sivuniŋat : Iñupiat Nunaanni miŋuaqtuqtitchiruat sivuniqaqtut piviksraqaquvlugich miŋuaqtuqtuat pisigivlugu iñulluataġuġniŋat. Miŋuaqtuqtuat atuumagisigaich piḷġusivut piqpakkutiqaġlutiŋ, aviktuaqatigiigḷutiŋ, suli avanmun aitchuqtuutilutiŋ kaŋiqsimalugu kiŋuvaaksriusiaqput piraġausivullu.

İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Mission Statement : The North Slope Borough School District is committed to providing opportunities to help all students become productive and contributing citizens. Students will maintain our values of caring, sharing, and giving by understanding our history and traditions.

• İnyupik Tarih, Dil ve Kültür Komisyonu
• Alaska Yerli Dil Merkezi

• Iñupiaq Combined Dictionary (Yalnızca Kuzey ve Kuzeybatı Alaska şiveleri alınmış; Seward dahil değildir)
• Interactive IñupiaQ Dictionary8 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Yalnızca Kuzey ve Kuzeybatı Alaska şiveleri alınmış; Seward dahil değildir; Dikkat, Iñupiaq font yüklenmemişse: e = ñ / o = ł̣ / b = ġ / f = ŋ / j = ł / x = ḷ)
• Ugiuvaŋmiuraaqtuaksrat / Future King Island Speakers23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (King Adası şivesinde)
• North Slope Iñupiaq Grammar Second Year (Preliminary Edition for Student Use Only)^{[ölü/kırık bağlantı]} by Edna Ahgeak MacLean, Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks, seventh printing 2000

Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin İnyupikçe (ik) sürümü

• Facebook: Iñupiaq Word of the Day (= Günün İnyupikçe Kelimesi)
• Facebook: Iñupiaq Phrase of the Day (= Günün İnyupikçe Cümlesi)