Şapur Bahtiyar - Vikipedi

Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. Maddeyi, Vikipedi standartlarına uygun biçimde düzenleyerek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz. Gerekli düzenleme yapılmadan bu şablon kaldırılmamalıdır. (Kasım 2019)

Şapur Bahtiyar
74. İran Başbakanı
Görev süresi 4 Ocak 1979 - 11 Şubat 1979
Hükümdar	Muhammed Rıza Pehlevi
Yerine geldiği	Gulam-Rıza Ezheri
Yerine gelen	Mehdi Bezirgan
Kişisel bilgiler
Doğum	26 Haziran 1914 Şehrekürd, İran
Ölüm	6 Ağustos 1991 (77 yaşında) Suresnes, Fransa
Partisi	İran Partisi (1949-1979)
Bitirdiği okul	Beyrut Amerikan Üniversitesi
İmzası
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Fransa
Branşı	Fransız Kara Kuvvetleri
Hizmet yılları	1940-1941
Birimi	30. Topçu Alayı
Çatışma/savaşları	II. Dünya Savaşı

Şapur Bahtiyar, (Farsça: شاپور بختیار Listen^ⓘ; d. 26 Haziran 1914 - ö. 6 Ağustos 1991), İranlı siyasetçi. İran'daki Şah Muhammed Rıza Pehlevi yönetiminin son başbakanı. 1991'de Paris'in banliyösü Suresnes'teki evinde öldürüldü.

Bahtiyar, 26 Haziran 1914'te güneybatı İran'da, bir aşiret ailesinde dünyaya geldi. Babası Muhammed Rıza Han (Sardar-e-Fateh), annesi Naz-Baygom'dur. Bahtiyar'ın anne tarafından dedesi olan Necef-Gholi Khan Samsam ol-Saltaneh, 1912 ve 1918'de iki kez Başbakan seçildi.^[1]

Yedi yaşındayken annesini kaybetti.^[2] Şapur Paris'te okurken babası, Rıza Şah tarafından 1934'te idam edildi.

Şehrekürd'deki ilkokula, ardından da İsfahan'da ve daha sonra Beyrut'ta ortaokul okudu, lise diplomasını bir Fransız okulundan aldı. İki yıl Beyrut Amerikan Üniversitesi'ne devam etti. O ve kuzeni Teymur Bahtiyar daha sonra ek üniversite eğitimi için Paris'e gitti. Orada, Siyaset Bilimi Yüksek Okulu'na katıldı.

Totaliter rejimlerin kesin bir karşıtı olarak, İkinci İspanya Cumhuriyeti'nde, İspanya İç Savaşı'nda General Francisco Franco'nun faşizmine karşı harekete geçti. 1940'ta -Fransız Yabancı Lejyonu'nun yerine- Fransız Ordusu'na gönüllü olarak katıldı ve Orléans'taki 30. Topçu Alayı'nda savaştı. Bahtiyar, 18 ay askerlik yaptı. Saint-Nicolas-du-Pélem'de yaşarken, Fransa'yı işgal eden Nazi Almanyası'na karşı savaşan Fransız Direnişi'ne katıldı.^[3] 1945'te siyaset biliminde doktorasını, Paris Hukuk Fakültesi'nden hukuk ve Sorbonne'dan felsefe dereceleriyle aldı.

Bahtiyar, 1946'da İran'a döndü ve 1949'da sosyal demokrat İran Partisi'ne katıldı ve gençlik örgütüne öncülük etti. 1951'de Çalışma Bakanlığı tarafından İsfahan Eyaleti'nde Çalışma Müdürlüğü'ne getirildi. Daha sonra aynı pozisyonu petrol endüstrisinin merkezi olan Huzistan Eyaleti'nde gerçekleştirdi. 1951'de Muhammed Musaddık başbakan olmasından sonra Bahtiyar, 1953 yılında Çalışma Bakan Yardımcılığı'na getirildi. Şah Muhammed Rıza Pehlevi, Britanya ve ABD'nin desteğindeki Ajax Operasyonu olarak adlandırılan bir darbe ile tekrar göreve getirildikten sonra, Bahtiyar şah yönetimini eleştiren tutumunu sürdürdü.

1950'lerin ortalarında Şah rejimine karşı yeraltı faaliyetlerine katıldı ve 1954 Meclis seçimlerinde özgür ve adil olunması çağrısında bulunarak, milliyetçi hareketi yeniden canlandırma girişiminde bulundu. 1960'ta İkinci Ulusal Cephe kuruldu ve Bahtiyar, yeni örgütün "Öğrenci Cephesi" organının aktivisti olarak etkinliklerinde çok önemli bir rol oynadı. Kendisi ve arkadaşları, diğer muhaliflerden farklı olarak, daha ılımlı bir yol izleyerek faaliyetlerini barışçıl gösterilerle sınırlı tutarak, yalnızca anayasal monarşi çerçevesinde demokratik hakların restorasyonu çağrısında bulundu. Şah işbirliği yapmayı reddetti; Cephe'yi yasa dışı ilan etti ve en tanınmış liberaller hapsedildi. 1964-1977 yılları arasında imparatorluk rejimi, Bahtiyar gibi ılımlı liberallerden bile olsa, herhangi bir muhalefet faaliyetine izin vermeyi reddetti. Takip eden yıllarda Bahtiyar, Şah'a muhalefetinden ötürü toplam altı yıl hapsedildi. 1977 sonlarında, yasadışı İran Partisi'nin lideri olarak, bu partinin en büyük paydaşı olduğu yasa dışı Dördüncü Millî Cephe Merkez Konseyi'nin önde gelen üyelerinden biriydi.

1978 yılı sonunda (Şah'ın iktidarı çökerken), Bahtiyar'a, mevcut askeri hükûmetin yerini alacak bir sivil hükûmetin kurulmasına yardım etmek üzere Pehlevi tarafından muhaliflere, özellikle de Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin takipçilerine bir taviz olarak başbakanlık teklif edildi. Millî Cephe'den atılmasına neden olmasına rağmen, Bahtiyar, komünistlerin ve mollaların yapacağı bir devrimin İran'ı mahvedeceğinden duyduğu endişeyle başbakan olarak atanmasını kabul etti.

Yaklaşık bir ay süren başbakanlığında tüm siyasi mahkûmlaırn serbest bırakılmasını, gazetelerin sansürlenmesinin kaldırılması, sıkıyönetimin gevşetilmesini ve SAVAK'ın (şah rejiminin gizli polis örgütü) dağıtılmasını emretti. Bunlar dışında muhalefetin kendisine, monarşinin kaderini belirleyecek ve İran için gelecekte hükûmet biçimini belirleyecek kurucu bir meclis için seçim yapmak üzere üç ay vermesi gerektiği açıkça belirtti.

Bu uzlaşıcı jestlere rağmen Humeyni, Bahtiyar ile işbirliği yapmayı reddetti ve Şah'ın yanında olduğu gerekçesiyle Bahtiyar'ı hain olarak kınadı; hükûmetini "gayrimeşru" ve "yasadışı" olarak tanımlayarak monarşinin devrilmesi çağrısında bulundu. Bahtiyar, bazı çevreler tarafından başbakanlığı sırasında Humeyni'nin İran'a dönmesine izin vermek gibi hatalar nedeniyle suçlandı. Sonuçta, kendi eski Millî Cephe'den arkadaşlarını bile bir araya getirmekte başarısız oldu.

Hükûmeti, çok az sayıdaki Şah yanlısı ve bir takım ılımlı demokrasi yanlısı haricinde, kitleler tarafından ezici çoğunlukla reddedildi. Muhalefet uzlaşmaya istekli değildi. Şah, 16 Ocak 1979'da ülkeyi terk etmek zorunda kaldı, 1 Şubat tarihinde de Humeyni İran'a döndü. İmam Humeyni Tahran'a dönüşte yaptığı ilk konuşmada "ben hükûmet tayin ederim, ben yumrukla mevcut şah hükûmetinin ağzına vururum" cümlesiyle güçlü bir İslam Cumhuriyeti oluşturacağının sinyallerini verdi. 1 Şubat-11 Şubat arası kara kuvvetlerinin Şah'a bağlı kalmasıyla Bahtiyar hükûmeti resmî hükûmet olarak görevde kaldı. Nihayetinde 11 Şubat 1979'da, İran ordusunun tarafsızlığını ilan etmesiyle devrimciler başkent Tahran'da yönetimi ele geçirdi; Bahtiyar'ın görevinden istifa etmesiyle, Humeyni tarafından önceden başbakanlığa atanan Mehdi Bezirgan geçici başbakan olarak göreve başladı. Aynı yılın nisan ayında Fransa'ya gitmek üzere İran'dan tekrar ayrıldı. Bahtiyar, İran'ı terk etmeden kısa süre önce monarşi kaldırdı ve cumhuriyet ilan etti (1 Nisan 1979).

Devrimden kısa bir süre sonra, dini bir hakim ve daha sonra Devrim Mahkemesinin başkanı olan Ayetullah Sadık Halhali, basına, Pehlevi ailesinin üyeleri ve Bahtiyar da dahil olmak üzere eski Şah yetkililerine ölüm cezasının verilmesinin kabul edildiğini bildirdi.^[4]

Temmuz 1979'da Bahtiyar Paris'te ortaya çıktı. Orada kendisine siyasi sığınma hakkı verildi.^[5] Paris'teki evinden, anavatanında İslam Cumhuriyeti ile savaşan İran Direniş Ulusal Harekâtını yönetti. 9-10 Temmuz 1980 tarihleri arasında Bahtiyar, Nojeh darbe planı olarak bilinen bir darbe girişimi düzenlemeye yardım etti. İslam Cumhuriyeti, kendisine ölüm cezası verdi.

18 Temmuz 1980'de Neuilly-sur-Seine'deki evinde üç saldırgan tarafından düzenlenen bir suikast girişiminden kurtulmayı başardı;^[6] Saldırıda bir polis memuru ve bir komşusu öldürüldü. Lübnanlı Anis el-Nakkaş liderliğindeki beş kişilik suikast ekibi ele geçirildi. Suikastçilere ömür boyu hapis cezaları verildi, ancak Fransa'nın Cumhurbaşkanı François Mitterrand, Temmuz 1990'da onları affetti^[7] ve Tahran'a gönderildiler.

6 Ağustos 1991'de Bahtiyar, sekreteri Soroush Katibeh ile birlikte Paris'in Suresnes banliyösündeki evinde üç suikastçı tarafından öldürüldü. Her ikisi de mutfak bıçaklarıyla öldürüldü. Bahtiyar'ın ağır polis koruması altında olması ve katillerin evin güvenlik kulübesine kimlik belgelerini bırakmış olmalarına rağmen, cesetleri ölümlerinden en az 36 saat sonrasına kadar bulunamadı.^[8] Katillerden ikisi İran'a kaçtı. Üçüncü saldırgan Ali Vakili Rad ile şuç ortağı olduğu iddia edilen, dönemin İran cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani'nin büyük yeğeni Zeynalabedine Sarhadi İsviçre'de^[9] yakalandılar.^[10][11] Her ikisi de yargılanmak üzere Fransa'ya iade edildi.^[12] Vakili Rad, Aralık 1994'te hapis cezasına çarptırıldı ancak Sarhadi beraat etti.^[13] Rad, cezasının 18 yılını doldurduktan sonra 19 Mayıs 2010'da şartlı tahliye edildi.^[14] İranlı yetkililer tarafından bir kahraman olarak kabul edildi.^[15][16]

Rad'ın serbest bırakılması, Tahran'ın İslam rejimi tarafından casusluk yapmakla suçlanan bir Fransız öğrenci olan Clotilde Reiss'i serbest bırakmasından sadece iki gün sonra gerçekleşti. Hem Fransız hem de İran Hükûmetleri, iki meselenin birbirine bağlı olduğunu inkâr etmektedirler.^[17][18][19]

Bahtiyar'ın öldürülmesinden saatler sonra, muhtemelen Hizbullah tarafından tutulan bir İngiliz rehinesi Lübnan'dan serbest bırakıldı, ancak bir Fransız rehin alındı.^[20] İranlı sürgünler topluluğundan pek çok kişinin, Bahtiyar'ın ölümünde Fransızların suç ortaklığı yaptığı yönünde spekülasyonlar yapmasına rağmen, ikinci kaçırılmanın bu teorilere gölge düşürdüğü söyleniyor. Fransızlar, bir başka rehinenin Lübnan'a kaçırılmasını içeren bir operasyonu desteklemeleri pek olası görünmüyor, ancak iki olay arasında belirgin bir bağlantı mevcut değildir.

Bahtiyar, ilk evliliğini Fransız bir kadınla yaptı; bu evliliğinden biri erkek (Guy) ikisi kız (Viviane ve France) olmak üzere üç çocuğu oldu.^[21] Viviane, Ağustos 1991'de Cannes'da 49 yaşındayken kalp krizi nedeniyle yaşamını kaybetti.^[22] Ölümünden kısa süre önce Fransız eşinden boşanarak İranlı Shahintaj ile evlendi. bu evliliğinden Goudard isminde bir oğlu vardı.^[23]

Bahtiyar, Paris'teki Montparnasse Mezarlığı'na gömüldü.