Bernoulli diferansiyel denklemi - Vikipedi

Bu madde hiçbir kaynak içermemektedir. Lütfen güvenilir kaynaklar ekleyerek madde içeriğinin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir. Kaynak ara: "Bernoulli diferansiyel denklemi" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR (Mayıs 2016) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Matematikte Bernoulli diferansiyel denklemi, birinci mertebeden bir adi diferansiyel denklemin açık biçimi şöyledir:

${\displaystyle y'+P(x)y=Q(x)y^{n}\,}$, (Denklem I)

Yukarıdaki denklemde n≠1 ve n≠0 olursa bu denkleme Bernoulli diferansiyel denklemi denir. Bu ad, Jakob Bernoulliye ithaf olsun diye 1695 yılında konuldu. Bernoulli denklemleri özeldir. Çünkü tam çözümleri bilinir ve doğrusal olmayan diferansiyel denklemlerdir.

Yukarıdaki adi diferansiyel denklemde eşitliğin her iki tarafı ${\displaystyle y^{n}}$ ile bölünürse denklem aşağıdaki gibi olur:

${\displaystyle {\frac {y'}{y^{n}}}+{\frac {P(x)}{y^{n-1}}}=Q(x)}$, (Denklem II)

Burada aşağıdaki gibi bir değişken değiştirme yapılırsa;

${\displaystyle w={\frac {1}{y^{n-1}}}}$, (Denklem III) türevi;

${\displaystyle w'={\frac {(1-n)}{y^{n}}}y'}$, (Denklem IV)

(Denklem III) ve (Denklem IV), (Denklem II)'de yerine konulursa;

${\displaystyle {\frac {w'}{1-n}}+P(x)w=Q(x)}$, (Denklem V)

Bu adımda görüldüğü üzere denklem birinci mertebeden lineer diferansiyel denkleme dönüştü. Bundan sonra aşağıdaki integrasyon çarpanı kullanılarak denklem çözülebilir.

${\displaystyle W(x)=e^{(1-n)\int P(x)dx}}$. (Denklem VI)

Aşağıdaki Bernoulli denklemi örneğimiz olsun.

${\displaystyle y'-{\frac {2y}{x}}=-x^{2}y^{2}}$, (Eşitlik I)

${\displaystyle y=0}$, bir çözümdür. Eşitlik ${\displaystyle y^{2}}$ ile bölünürse

${\displaystyle y'y^{-2}-{\frac {2}{x}}y^{-1}=-x^{2}}$, (Eşitlik II)

(Eşitlik II)'de aşağıdaki gibi bir değişken değişimi uygulanırsa;

${\displaystyle w={\frac {1}{y}}}$, (Eşitlik III) türevi;

${\displaystyle w'={\frac {-y'}{y^{2}}}}$. (Eşitlik IV)

(Eşitlik III) ve (Eşitlik IV), (Eşitlik II)'de yerine konulursa;

${\displaystyle w'+{\frac {2}{x}}w=x^{2}}$, (Eşitlik V)

Aşağıdaki integrasyon çarpanı kullanılırsa denklem çözülebilir;

${\displaystyle M(x)=e^{2\int {\frac {1}{x}}dx}=e^{2\ln x}=x^{2}.}$ (Eşitlik VI)

Her iki tarafı ${\displaystyle M(x)}$ ile çarpalım,

${\displaystyle w'x^{2}+2xw=x^{4},\,}$ (Eşitlik VII)

Sol taraf ${\displaystyle wx^{2}}$'nin türevidir. Bu denklemde her iki tarafın integrali alınırsa;

${\displaystyle \int (wx^{2})'dx=\int x^{4}dx}$ (Eşitlik VIII)

${\displaystyle wx^{2}={\frac {1}{5}}x^{5}+C}$ (Eşitlik IX)

${\displaystyle {\frac {1}{y}}x^{2}={\frac {1}{5}}x^{5}+C}$ (Eşitlik X)

${\displaystyle y}$'nin çözümü;

${\displaystyle y={\frac {5x^{2}}{x^{5}+C}}}$ (Eşitlik XI)

Yukarıda da belirtildiği gibi ${\displaystyle y=0}$ da bir çözümdür.

MATLAB kullanarak bunun doğruluğunu görebiliriz;

x = dsolve('Dy-2*y/x=-x^2*y^2','x') 

Yukarıdaki söz dizimi her iki çözümü verir;

0 x^2/(x^5/5 + C1) 

Ayrıca, ${\displaystyle y=0}$ hesaba katılmadan yapılan, çözümü^[1] Wolfram Alpha'da görebilirsiniz.