Engil Çayı - Vikipedi

Engil Çayı
Hoşap Köprüsü ve Hoşap Çayı
Konum
Ülke(ler)	Van Gölü Kapalı Havzası
Genel bilgiler
Kaynak	İspiriz Dağları
Kaynak rakımı	3688 m
Ağız	Van Gölü
Ağız rakımı	1646 m
Uzunluk	138 km[1]
Havza alanı	2.551 km²
Debi	8,44 m³/s

Engil (Dönemeç) Çayı, Van ili sınırlarından doğup, Van Gölü'ne GD yönünden dökülen akarsu. Başkale çevresinden İspiriz Dağları (3688 m) ve Norduz Yaylası'ndan kaynaklarını alır. Doğu-batı akışıyla Zernek Barajı'na dökülür, buradan çıktıktan sonra Havasor Ovası'na geçer, Gevaş ilçe merkezinin kuzeyinden Van Gölü'ne dökülür.^[2] Akarsuyun adı, Zernek Barajı'ndan önce Hoşap Çayı (Hoşap Suyu-Güzelsu Çayı)dır.

Uzunluğu 130 km,^[2] yıllık ortalama debisi 8,44 m³/s'dir.^[3] Havza alanı 2.551 km², yıllık toplam debisi 334.10⁶ m³/yıldır^[1].

Çatakdibi güneyinden doğan Gireçeri, Şeref, Beyazpınar, Garikeçen, Boz, Doşkovi, Berihasan, Cahi derelerinin birşelmesi ile Çilgelir Deresi oluşur. Tutak köyü çevresinden doğan Çalyan, Küldür, Külhürç dereleri birleşerek Çünk Deresini oluşturur. Çünk ve Çilgelir deresi Çatakdibi'nin doğusunda birleşirler. Bu derelere daha sonra; Lapdonka, Yediçatak, Hatip, Hıyar, Harapşeyhi, Büyük, Berkış, Sado, Geliyewarespi, Serekani, Doşka, Valitan, Selekani, Çamek, Derin, Şivaciha, Selman, Halaz, Mehmet Aga, Musa, Geli, Sinok, Haşemi, Mengünis, Katuh, Şikeftikan, Kanireşk, Bahanis ile Seyhan derelerini dökülür ve adı Büyükçay Deresi olur. Uzungedik köyü doğusundan doğan Kavalk, Hocan, Geli, Girdesor, Cingiryayla, Bincevan, Arpa, Sülboğazı, Çemeretaş, Gelikob dereleri ile Sevindik köyü doğusundan doğan Gideser, Asrek, Beyazsu, Kasır ve Asrek dereleri Gürpınar doğusunda birleşir ve Gocur Dere adını alır. Gürpınar doğusunda birleşin Gocur Deresi ile Büyükçay Deresi Hoşap Çayı'nı oluşturur^[1].

Doğu Anadolu'da akarsuların debilerini etkileyen en önemli etken karların erimesidir. Bu da don olayının sona ermesine ve sıcaklığın gidişatına, yani yükselti faktörüne bağlıdır. Hoşap Çayı'nın akım rejimi de bu duruma uygundur. En düşük akım Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında 1,3 m³/sn, en yüksek akım Mayıs ayında 12,6 m³/sn'dir. Mayıs ayındaki artışta yağmurların başlaması ve karların erimesinin katkısı bulunur. 2.551 km² büyüklüğünde havzanın sularını toplayan akarsuyun yıllık toplam akımı 334.10⁶ m³/yıldır^[1].

Yıldan yıla taşıdığı su miktarı değişen akarsuyun en az akımı 1961 yılında 5,497 m³/sn, en fazla akım 1969'da 12,252 m³/sn, uzun yıllar ortalaması 8,556 m³/sn'dir^[1].

Hoşap Çayı havzasında 2'si ılıca, 28'i soğuk olmak üzere 30 kaynak bulunur. Kaynaklardan içme, sulama ve kullanma amacıyla yararlanılır. Kaynakların çoğunluğu karstik kökenlidir. En büyük kaynak Yukarıkaymaz köyündeki Serêkanıye kaynağıdır. Bu kaynağın suları Van, Edremit ve Gürpınar'ın içme suyu için kullanılmaktadır^[1].

Hoşap Çayı, Doğu Anadolu Bölgesi, Yukarı Murat-Van Bölümü, Van Gölü Kapalı Havzası'nda yer alır. Çayı su toplama havzası 2.551 km²'dir. Havza sınırları yaklaşık olarak Gürpınar ilçe sınırları ile çakışmaktadır. İlçe merkezinin yanında 40 mahalle ve 71 köy havza sınırlarında yer alır^[1]. Havza dışında, kuzeyde Urartulardan kalma Turna Barajı Gölü ve Akgöl yer alır. Akarsuyun aşağı çığırında Kuaterner yaşlı alüvyonlar geniş alanlar kaplar.

Havzanın batı bölümünde 1649–1900 m yükselti aralığında, 120 km² genişliğinde Havasor (Xawesor) Ovası yer alır. Van Gölü'nün ılımanlaştırıcı etkisi vadi içinde Hoşap'a kadar etkilidir. Bölgede yaşamış Urartular su kaynaklarından en iyi şekilde yararlanmışlardır^[1]. Urartululardan kalma Şamran Kanalı (Menua kanalı) halen kullanılmaktadır.^[4] Kanal ile Yukarıkaymaz köyündeki kaynak suyu Gürpınar, Edremit ve Van'a ulaştırılmaktaydı. Bu gün sular yeraltı boruları ile taşınmaktadır.

Hoşap Çayı havzasında iki ana akifer bulunur. Zernek Barajı'ndan, Van Gölü'ne kadar olan alanda, Gürpınar Akiferi yer alır. Akifer gevşek yapılı kum, kil, silt ve çakıldan oluşur. Uzunluğu 33 km, genişliği 3 km, göle yakın alanlarda 6,5 km'dir. Derinliği 65–110 m arasında olan akiferin alanı 152 km²'dir. Gürpınar akiferinde yıllık beslenme 16,3 hm³, boşalım 15,9 hm³'tür. Diğer yeraltı su kütlesi Şamram kireçtası akiferidir. Yıllık beslenim 189 hm³ iken boşalım 190 hm³'tür^[1].

Akarsu göle döküldüğü alanda 1650 m rakımında, 86 km² büyüklüğünde Dönemeç Deltası'nı oluşturur. Delta; kumul, çamur, sazlık ve kamışlıklar ile kaplıdır. Engil Çayı inci kefalinin yaşam alanıdır.^[3] Göç zamanında kuşların yararlandığı, türü tehlike altındaki Dikkuyruk ördeğinin ürediği alandır. Hazar sumrusu ve kızböceği alanda yaşar. Yaz ördeği, Pasbaş patka, küçük karabatak ile Van Gölü martısı deltada üreyen diğer türlerdir.

Göle dökülmeye yakın deltasının üzerinde menderesler çizerek ilerleyen akarsunun üzerinden Van-Gevaş kara yolu geçer. Engil Çayı'nda yıllık ortalama 14,00 GWh elektrik üreten, kurulu gücü 4 MW olan Zernek Barajı yer alır.^[5]