Fan Noli - Vikipedi

Theofan Stilian Noli
Fan Noli Arnavutluk Başbakanı olduğu 1924 yılında
Arnavutluk Başbakanı
Görev süresi
16 Haziran 1924 - 23 Aralık 1924
Yerine geldiği İlyas Bey Viryoni
Yerine gelen İlyas Bey Viryoni
Kişisel bilgiler
Doğum 6 Ocak 1882(1882-01-06)
İbriktepe, Edirne, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm 13 Mart 1965 (83 yaşında)
Fort Lauderdale, Florida, ABD
Partisi Independent (Arnavut milliyetçisi)
Bitirdiği okul Harvard Üniversitesi,[1] Boston Üniversitesi
Mesleği Papaz, siyasetçi, yazar, başpiskopos, çevirmen, besteci
Dini Doğu Ortodoks Kilisesi
İmzası

Fan Noli veya Theofan Stilian Noli (6 Ocak 1882, İbriktepe, İpsala, Edirne – 13 Mart 1965, Fort Lauderdale, Florida), Arnavut şair, tarihçi, gazeteci, siyasetçi, Ortodoks metropolit.

Hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Fan Noli'nin gençlik döneminde bir portresi. (1909)

Fan Noli 1882 yılında Edirne yakınlarındaki İbriktepe'de bir Arnavut ailesinde[2] dünyaya geldi.[3] Trakya'ya yerleşen bir Ortodoks Arnavut topluluğunda yaşayan Noli, 18 yüzyılda başlayan ve milliyetçilik akımıyla alevlenen sosyo-politik türbülanstan bugünkü Arnavutluk'un güneyindeki, çatışmalar nedeniyle nüfusun azaldığı bölgelerden kaçan ailelerden geliyordu.[4] Noli ilk ve orta eğitimini Rum okullarından aldıktan[5] sonra Edirne Rum Lisesi'ni bitirdi.[3] Gençliğinde Akdeniz Havzası boyunca dolaştı, Yunanistan'da Atina, Mısır'da İskenderiye ve Rusya'da Odessa'da bulundu ve kendini bir oyuncu ve çevirmen olarak yetiştirdi. Anadili olan Arnavutçanın yanı sıra Yunanca, İngilizce, Fransızca, Türkçe ve Arapça gibi birçok dil konuşabiliyordu.[6] Atina'da öğretmen olan Noli, 1903'te Mısır'a giderek Theophanis Mavromatis adını kullanarak İskenderiye'deki Yunan okullarında öğretmen olarak çalıştı[4] ve Arnavut milliyetçiliğinden uzak durdu.[7] Daha sonra öğretmenliği ve Mısır tiyatrosundaki çalışmaları sırasında Noli, Arnavutluk milliyetçiliğini benimsedi.[8] Arnavut göçmen hareketi ile temasları yoluyla ülkesinin milliyetçi hareketinin ateşli bir destekçisi oldu.[5]

1906'da Amerika Birleşik Devletleri'ne taşındı. Önce New York eyaletindeki Buffalo şehrinde bir kereste fabrikasında çalıştı, daha sonra Boston, Massachusetts'e taşındı ve teneke kutulara etiket damgalayan bir makinede operatör olarak çalıştı.[6] Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunduğu süre içinde tıp ve astronomi eğitimi aldı.

Siyasi ve dinî faaliyetleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir yandan da bu ülkede bazı Arnavut derneklerinin kurulmasında etkili oldu. Aynı zamanda bir Ortodoks papaz olan Noli, bağımsız Arnavutluk Otosefal Ortodoks Kilisesi'ni kurmuş, bu kilisenin ilk başrahibi ve Arnavutluk'un ilk başpiskoposu olmuştur.[9]

Jön Türkler, dış güçlerin yardımıyla siyasi faaliyette bulunan Fan Noli gibi Arnavut liderlere karşı düşmanca bir görüşe sahiptiler.[10]

Boston'da yaşadığı dönemde bazı Arnavut kökenli Hristiyanlar, Arnavut milliyetçiliği hareketine şiddetle karşı çıkan Rum Ortodoks Kilisesi'nin bir parçası olarak yaşamaktaydı. Yunan Ortodoks rahiplerinin milliyetçi faaliyetleri nedeniyle Massachusetts eyaletindeki Hudson şehrinde Ortodoks Arnavut topluluğunun bir üyesi Kristak Dişnica için mezar törenlerini yapmayı reddettiğinde, Noli ve New England bölgesindeki bir grup Arnavut milliyetçisi bağımsız Arnavut Ortodoks Kilisesi'ni kurdu.[5][11] Yeni kilisenin ilk din adamlarından biri olan Noli, 1908'de ABD'deki Rus Ortodoks Kilisesi'nden Başpiskopos Platon (Rozhdestvenski) tarafından -tartışmalı koşullar altında da olsa- papaz olarak görevlendirildi.[5][6][12] Noli, yeni bağımsız kilisede ayini Arnavutçaya çevirerek, kilisede Yunan nüfuzunu azaltmayı ve Yunan müdahaleciliğine karşı koymayı umuyordu.[6] Noli, Müslüman ve Hristiyan dinlerinin ötesinde, asıl olarak Arnavut birliğinin bir destekçisiydi ve bu inançların Arnavutça uygulanmasının ve yabancılar yerine yerel Arnavut din adamlarının görevlendirilmesinin önemli olduğunu düşünüyordu.[5]

Noli 1908 yılında Harvard Üniversitesi'nde eğitim almaya başladı ve 1912'de New England Müzik Konservatuvarı'nda lisansını tamamladı. Nisan 1912'de Noli, yazar ve siyasetçi Faik Bey Konitza ile birlikte liderliğini yürüttüğü ve Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Arnavutların kendi kaderini tayin hakkını savunan Vatra, the Pan-Albanian Federation of America adlı bir diaspora örgütü kurdu.[5]

1913 yılında Arnavut bağımsızlığını desteklemek için Avrupa'ya döndü ve ilk kez Arnavutluk'a ayak bastı.[6] Fan Noli Arnavutluk'u bu ilk ziyaretinde, Arnavut dilinde ilk Ortodoks kilise hizmetini 1913 yılında Prens Wilhelm Vidi'nin huzurunda gerçekleştirdi.

Fan Noli (y. 1920)

I. Dünya Savaşı sırasında Noli ABD'ye döndü ve Vatra örgütünün başkanı olarak görev yapmaya başladı. Bu da onu Arnavut diasporasının etkili bir lideri haline getirdi.[5] ABD ve Cenevre'deki diplomatik çabaları sonunda, ABD Başkanı Thomas Woodrow Wilson'un bağımsız Arnavutluk adına desteğini kazandı ve 1920'de yeni yapılanan Milletler Cemiyeti'ne ulusal üyelik fırsatı buldu. Arnavutluk 1912'de bağımsızlığını ilan etmiş olsa da, Milletler Cemiyeti'ne üyeliği, ülkeye o zamana kadar elde edemediği uluslararası tanınırlığı sağlamış oldu.[6]

ABD'de kaldığı dönemde Kombi adlı bir gazetenin yayınlanmasında da rol oynamıştır.

1921 yılında Noli, ülkedeki önde gelen liberal hareket olan İngiliz yanlısı "Halk Partisi" nin (Arnavutça: Partia e Popullit) milletvekili olarak Arnavutluk parlamentosuna girdi.[6] Diğer etkin partiler Mehdi Frashëri tarafından kurulan ve Ahmet Zogoğlu liderliğindeki muhafazakâr İtalyan yanlısı "İlerici Parti" (Arnavutça: Partia Përparimtare) ve Cafer Bey Üpi'nin "Popüler Parti" (Arnavutça: Partia Popullore) idi. Zogoğlu ve muhafazakârlar zamanla siyasi sahneye hâkim oldular.[13][14]

1921 yılının son günlerinde Cafer Bey Üpi'nin kurduğu hükûmette dışişleri bakanı oldu. Aynı kabinede daha sonra Devlet Başkanı olacak olan Ahmet Zogoğlu da içişleri bakanı olmuştu. Kısa süre sonra Zogoğlu'nun ovalardaki Arnavutları silahsızlandırması üzerine bakanlıktan istifa etti.

1924 yılında milliyetçi bir milletvekili olarak, hükûmet karşıtı bir ayaklanmanın başına geçerek, Ahmet Zogoğlu'nu Yugoslavya'ya kaçmak zorunda bıraktı. 16 Haziran 1924 tarihinden itibaren hükûmet başkanlığını yürütmeye başlayan Noli, 17 Temmuz günü başbakanlığa da getirildi, ancak bu görevini aynı yılın Aralık ayına kadar sürdürebildi.[6][13]

Ahmet Zogoğlu, Yugoslavya'nın da desteklediği ordusuyla Tiran'a girince Fan Noli ve hükûmeti 13 Aralık 1924'te İtalya'ya kaçtı. Hükûmet değişikliğinin yanında prenslik rejimi de sona erdi.

Kırılgan konumunun bilincinde olan Zogoğlu, iktidarını sağlamlaştırmak için sert önlemler aldı. Kış sonunda muhalefetin ana liderlerinden ikisi Bayram Curri ve Luici Gurakuki öldürüldü, diğerleri ise hapsedildi. Noli, Viyana'da KONARE (Arnavutça: Komiteti Nacional Revolucionar) olarak da bilinen "Devrimci Ulusal Komite"yi kurdu. Komite "Ulusal Özgürlük" (Arnavutça: Liria Kombëtare) adlı dergiyi yayınlamaya başladı. Halim Xhelo veya Rıza Cerova olarak ilk Arnavut komünistlerinden bazıları burada yayıncılık faaliyetlerine başlayacaklardı. Komite, Zogoğlu'yu ve oyuncu kadrosunu devirmeyi ve demokrasiyi düzeltmeyi amaçlıyordu. Çabalara rağmen, komitenin Arnavutluk'a erişimi ve nüfuzu sınırlı olacaktır. Eski bir komünist ve KONARE üyesi Kostandin Boşniaku'nun müdahalesiyle, örgüt Komintern'den koşulsuz mali destek alacaktı. Ayrıca Noli ve Boşniaku, (Zogoğlu tarafından yasaklanmış olan) sürgündeki Kosova Ulusal Savunma Komitesi için de benzer mali desteğin alınmasını mümkün kılacaklardı.[15]

1928'de KONARE adını "Ulusal Kurtuluş Komitesi" (Arnavutça: Komiteti i Çlirimit Kombëtar) olarak değiştirdi. Bu arada Arnavutluk'ta, üç yıllık cumhuriyet rejiminin ardından Ulusal Konsey, anayasal monarşi (meşrutiyet) ilan etti ve Ahmet Zogoğlu kral oldu.[16]

Arnavutluk Otosefal Ortodoks Kilisesi'nin kurucusu başpiskopos Fan Noli'nin ABD yıllarından bir ayin resmi. (1939)

ABD dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zogoğlu karşısında Cumhuriyetçi bir pozisyon alan Fan Noli, 1932 yılında ABD'ye göç etti ve bu ülkenin vatandaşlığına geçti.

1939 yılında İtalya'nın Arnavutluk'u işgal etmesi ve Kral Zogoğlu'nun da ülke dışına kaçması sonrasında, kısa süreliğine de olsa Zogoğlu ile ittifak kurdu. Fakat Mihver karşıtı ve komünizm karşıtı bir cephe kurmakta başarılı olamadılar.

1945 yılında Fan Noli Boston Üniversitesi'nden tarih alanında bir doktora derecesi aldı[6] ve Arnavutların ulusal kahramanı İskender Bey üzerine bir tez yazdı.[6][17] Bu arada Boston Üniversitesi Müzik Bölümü'nde araştırma yaparak Ludwig van Beethoven'in biyografini yayınladı. Ayrıca 1947 yılında Scanderbeg adlı tek bölümlük bir senfoni besteledi.

Arnavutluk Otosefal Ortodoks Kilisesi'ne bağlı olarak faaliyet gösteren Amerika Arnavutları Ortodoks Kilisesi Başpiskoposluğu'nda başpiskoposluk görevinde bulundu.

Noli emekli olduktan sonra hayatının kalanını 1965 yılında öldüğü Florida'daki Fort Lauderdale'de geçirdi.

Noli'nin ölümünden iki gün sonra Arnavut lider Enver Hoca, Noli'nin çalışmalarını analiz ettiği övgü dolu sözlerini günlüğüne yazdı.[18]

Edebiyat çalışmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Etkili bir hatip olan Noli, dünya edebiyatından birçok başyapıtı çevirmiş, ayrıca Arnavutluk Başbakanlığı da yapmış olan entelektüel Mehdi Frashëri'nin İskender Bey Tarihi adlı eserini de yabancı dillere tercüme etmiştir.[19]

Kendi eserlerinde ise, Arnavut edebiyatındaki Rönesans döneminde sivrilen yurtsever Arnavutları canlandırdığı Dragobi Mağarası ve İncil'deki konuları ele alarak onları ulusal ve siyasi renklerle yeniden işlediği Barrabas'ın Yürüyüşü gibi birçok eser üretmiştir.

Anısı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tiran'daki Fan Noli Ortaokulu ve duvarındaki resmi.
Fan Noli'nin başkent Tiran'da bulunan büstü.
Fan Noli'nin resminin bulunduğu 100 Arnavut leki. (1996)

1964 yılında Tiran'da kurulan Fan Noli Okulu, üniversite öncesi 9 yıllık eğitim vermektedir ve mezunları arasında milletvekilleri de olan elitler bulunmaktadır. Okulun 2004-15 yılllarındaki resrotasyonunda binanın ön yüzündeki duvarlardan birine Fan Noli'nin siyah-beyaz bir resmi eklenmiştir.[20]

1971 yılında Görice (Korçë) ve Pogradaş'ta anısına Fan Noli Üniversitesi kuruldu.[21]

Fan Noli, 1996 yılında çıkarılan 100 lekë değerindeki Arnavut banknotunun ön yüzünde resmedilmiştir. Bu banknot, 2008 yılında bozuk parayla değiştirilene kadar kullanımda kalmıştır.[22]

2011 yılında Arnavutluk-Türk dostluğunun bir işareti olarak İpsala yakınlarındaki doğum yerinde bir büst dikildi ve 6 Ocak 2012 günü 130. doğum gününde, Arnavutluk Turizm, Kültür, Gençlik ve Spor bakanı Aldo Bumçi, CHP Edirne milletvekili Recep Gürkan ve Trakya Üniversitesi Rektörü Enver Duran'ın bulunduğu törenle açılışı yapıldı.[23] Başkent Tiran'da da bir büstü bulunmaktadır.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Fan Noli ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Thernstrom, Stephan (1980). Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups (İngilizce). Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University. s. 26. ISBN 978-0-674-37512-3. 
  2. ^ Tarasar, Constance J. (1975). Orthodox America, 1794–1976: Development of the Orthodox Church in America (İngilizce). Syosset, N.Y: Orthodox Church in America, Department of History and Archives. s. 311. OCLC 2930511. It was from his family that Fan Noli received a sense of identity as an Albanian 
  3. ^ a b Curtis, Ference Gregory (1994). Chronology of 20th-century Eastern European History (İngilizce). Detroit, MI: Gale Research, Inc. s. 465. ISBN 978-0-8103-8879-6. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020. Born Theophanus Stylianos Mavromatis in Imbrik-Tepe, a predominantly Albanian settlement in Thrace, then part of the Ottoman Empire, Fan Stylian Noli was educated in the Greek Gymnasium of Edirne (Adrianople). 
  4. ^ a b Jorgaqi, Nasho (2005). Jeta e Fan S. Nolit: Vëllimi 1. 1882–1924 [The life of Fan S. Noli (Arnavutça). 1. 1882–1924]. Tiran: Ombra GVG. ISBN 978-9-99438-430-3. 
  5. ^ a b c d e f g Skendi, Stavro (1967). The Albanian national awakening (İngilizce). Princeton: Princeton University Press. s. 160, 162, 179, 180, 453. ISBN 978-1-40084-776-1. 
  6. ^ a b c d e f g h i j Austin, Robert Clegg (2012). Founding a Balkan State: Albania's Experiment With Democracy, 1920–1925 (İngilizce). Toronto: Toronto University Press. ss. 2, 3, 4, 5, 18, 20, 40, 46-47, 51, 155, 159, 162. ISBN 978-1-4426-4435-9. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2020. 
  7. ^ Kyrou (or Kyros) Ad. Alexis (1962). Our Balcanian neighbors (Yunanca). s. 28. ... όταν υπηρέτει ακόμη ως δημοδιδάσκαλος εις τα Ελληνικά σχολεία της Αιγύπτου και δεν είχεν, εισέτι, ανακαλύψει τον "Αλβανικόν" του πατριωτισμόν, ωνομάζετο Θεοφάνης Μαυρομάτης ... 
  8. ^ Skoulidas, Elias (2013). "The Albanian Greek-Orthodox Intellectuals: Aspects of their Discourse between Albanian and Greek National Narratives (late 19th - early 20th centuries)". Hronos (İngilizce). Cilt 7. 23 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. 
  9. ^ "Ana hatlarıyla Arnavut edebiyatı tarihi" (PDF). 9 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020. 
  10. ^ Hanioğlu, M. Șükrü (2001). Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908 (İngilizce). Oxford University Press. s. 256. ISBN 978-0-19977-111-0. 
  11. ^ Biernat, Agata (2014). Anna Mazurkiewicz (Ed.). East Central Europe in Exile Volume 1: Transatlantic Migrations (İngilizce). Cambridge: Cambridge Scholars Publishing. ss. 14-15. ISBN 978-1-44386-891-4. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  12. ^ Vickers, Miranda (2011). The Albanians: a modern history. Londra: IB Tauris. s. 61. ISBN 978-0-85773-655-0. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  13. ^ a b Brisku, Adrian (2020). "Renegotiating the Empire, Forging the Nation-State: The Albanian Case through the Political Economic Thought of Ismail Qemali, Fan Noli, and Luigj Gurakuqi, c. 1890–1920s". Nationalities Papers (İngilizce). 48 (1). ss. 75, 158-174. doi:10.1017/nps.2018.52. ISSN 0090-5992. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. Two political groupings: the pro-British People's Party, headed by the colorful leader, Fan Noli, and the pro—Italian Progressive Party, led by Mehdi Frashéri, came to dominate the political scene. 
  14. ^ Bogdani, Mirela; Loughlin, John (2009) [2007]. Albania and the European Union: The Tumultuous Journey Towards Integration and Accession. Library of European Studies. Londra: I. B. Tauris. s. 122. ISBN 978-1-84511-308-7. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020. The first Albanian political parties, in the western meaning of the word, appeared in the early 1920s, the most prominent being: the Progressive Party led by Ahmet Zogu, the People's Party led by Fan Noli, and the Popular Party led by Xhafer Ypi. 
  15. ^ Vllamasi, Seyfi; Verli, Marenglen (2000). Ballafaqime Politike në Shqipëri (1897–1942): Kujtime dhe Vlerësime Historike (Arnavutça). Tiran: Shtëpia Botuese "Neraida". ISBN 99927-713-1-3. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020. Një pjesë me rëndësi e emigrantëve, me inisiativën dhe ndërmjetësinë e Koço Boshnjakut, u muarrën vesh me "Cominternin", si grup, me emër "KONARE" (Komiteti Revolucionar Kombëtar), për t'u ndihmuar pa kusht gjatë aktivitetit të tyre nacional, ashtu siç janë ndihmuar edhe kombet e tjerë të vegjël, që ndodheshin nën zgjedhë të imperialistëve, për liri e për pavarësi. Përveç kësaj pjese, edhe emigrantët kosovarë irredentistë, të grupuar e të organizuar nën emrin "Komiteti i Kosovës", si grup, u ndihmuan edhe ata nga "Cominterni". 
  16. ^ Ersoy, Ahmet; Górny, Maciej; Kechriotis, Vangelis (2010). Modernism: Representations of National Culture. Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe (İngilizce). 3. Budapeşte ve New York: Central European University Press. s. 155. ISBN 978-9-63732-664-6. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2020. 
  17. ^ Noli, Fan Stylian (21 Şubat 2018). "George Castrioti Scanderbeg (1405-1468)". 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. 
  18. ^ Hoca, Enver (1989). "Ditar: 1965" (Arnavutça). Tiran: 8 Nëntori Publishing House. ss. 172-174. 21 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. 
  19. ^ "Arnavut Edebiyatı". Gülce Edebiyat Akımı. 9 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. 
  20. ^ "Rikonstruktohet shkolla "Fan Noli"" ["Fan Noli" okulu yeniden inşa ediliyor] (Arnavutça). 25 Mayıs 2005. 22 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020. 
  21. ^ "Universiteti "Fan S. Noli" Korçë" (Arnavutça). 12 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  22. ^ "Banknotes Withdrawn from Circulation" (İngilizce). Bank of Albania. 2004–2012. 6 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2009. 
  23. ^ "Arnavutluk'un İlk Başbakanının Büstü İpsala'da Törenle Açıldı". 23 Ekim 2018. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
Siyasi görevi
Önce gelen:
İlyas Bey Viryoni 		Arnavutluk Başbakanı
16 Haziran 1924 – 26 Aralık 1924 		Sonra gelen:
İlyas Bey Viryoni
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Fan_Noli&oldid=30397695" sayfasından alınmıştır