Fiil - Vikipedi

Örnekler
  • gel-
  • dinle-
  • uyu-
  • duyur-
  • geçebil-
  • mecbur ol-
  • seyret-

Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir.[1]

Türkçede fiiller; haber ve dilek kip ekleri ile zaman ve tasarlama anlamı kazanır; şahıs ekleri ile işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtir.

  • Dün arabamı yıka-dı-m. (fiil + haber kip eki + şahıs eki)
  • Yarınki maça mutlaka gel-meli-sin. (fiil + dilek kip eki + şahıs eki)

Fiiller; iş, durum ve oluş fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılır:[2]

  • yürümek, düşünmek, yazmak (iş fiili)
  • büyümek, eskimek (oluş fiili)
  • uyumak, durmak (durum fiili)

Fiil ve yüklem

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zaman zaman fiil (eylem) ve yüklem kavramları birbirine karıştırılır. Fiil bir kelime türü iken[3] yüklem cümlenin öğelerinden biridir. Yüklem öznenin yaptığı işi veya oluşu belirtir. Yüklemlerde fiil bulunma zorunluluğu yoktur.[4] İsim cümlelerinde yüklemler isim soylu olabilir:

Fiil çekimi, fiil kök ve gövdelerine çekim eklerinin getirilmesidir.[5] Fiil çekiminde en az üç unsur bulunur:

  1. Fiil kökü veya gövdesi
  2. Şekil veya zaman (kip) ekleri
  3. Şahıs eki

Bazı fiillerin çeşitli şekil ve zamanlardaki çekimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Şahıs > 1. tekil 2. tekil 3. tekil 1. çoğul 2. çoğul 3. çoğul
bilinen geçmiş zaman bak+tı+m bak+tı+n bak+tı bak+tı+k bak+tı+nız bak+tı+(lar)
gereklilik kipi git+meli+yim git+meli+sin git+meli git+meli+yiz git+meli+siniz git+meli+(ler)
şimdiki zamanın rivâyeti uyu+yor+muş+um uyu+yor+muş+sun uyu+yor+muş uyu+yor+muş+uz uyu+yor+muş+sunuz uyu+yor+lar+mış

Fiillerin özne ve (varsa) nesneye göre girdiği şekle çatı denir. İsim cümlelerinin yüklemlerinde fiil bulunmadığından çatıdan söz edilemez.[6]

Etken - edilgen

[değiştir | kaynağı değiştir]

Etken fiillerde eylemin kimin tarafından yapıldığı bellidir:

  • Çocuklar kapının camını kırmış.

Edilgen fiilli cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Fiili edilgen yapan ekler -il ve -in ekleridir. Böyle fiiler yüklem olunca işi yapan belli değildir, gerçek özne yerine sözde özne vardır.[7]

  • Kapının camı kırılmış.

Bu örnekte kırma işinin kim tarafından yaptığı belli değildir. Dolayısıyla kırılmak fiili, öznesine göre edilgen çatılıdır. -il ekini içine alan kırmak, birinci örnekte nesne olan kapının camını sözde özne hâline getirmiştir.

Etken fiillerin yüklem olduğu cümlelerdeki "nesne", fiil edilgen hâle getirilirse "sözde özneye" dönüşür:

  • Askerler bayrağı göndere çekti. (belirtili nesne)
  • Bayrak göndere çekildi. (sözde özne)

Dönüşlü fiillerde eylemi yapan özne aynı zamanda ondan etkilenir. Nesne yoktur. Bu fiiller -l veya -n eki alırlar ve geçişsizdirler:

  • Annem başarılarımla övünüyor.
  • Gelin ve damat düğün için hazırlan.

Tabiatla ilgili dönüşlü fiillerde yapma, kendi kendine olma demektir:

  • Küresel ısınmadan dolayı neredeyse bütün buzullar geri çekildi.
  • Gel-gitten dolayı sular bir saatte bayağı yükseldi.
  • Yazın sıcağıyla gölün suyu çekildi.

Bazı fiillerin dönüşlü şekilleriyle edilgen şekilleri farklı eklerle yapılır.

İsme getirilen -iş, -len ve -leş ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir:[8]

  • Olaya pek içlenmişti.
  • Hasta, iğne etki edince sâkinleşti.

İşteş fiilerde eylem birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır. Fiili işteş yapabilmek için Türkçede –iş veya eki kullanılır.[9]

  • Kapıda hasretle kucaklaştık.
  • Arkadaşımla okul kapısında buluştuk.

Bu cümlede ise “buluşma” işi birden çok özne tarafından ve karşılıklı yapılmıştır.

Geçişli - geçişsiz

[değiştir | kaynağı değiştir]

Geçişli fiiller belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin geçişli olup olmadığı özneden sonra sorulan "ne",[Not 1] "neyi" ve "kimi" soruları sorularak anlaşılır:

  • Zararlı böceklerden korumak için meyve bahçesini ilaçlayacağız. (belirtili nesne, geçişli fiil)
  • Her bahar başlangıcında evi güzelce temizleriz. (belirtili nesne, geçişli fiil)
  • Annem için bir demet çiçek aldım. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)
  • Gençler avluda çay içiyorlar. (belirtisiz nesne, geçişli fiil)

Geçişsiz fiiller sadece özne ile ilgili bilgi verir[1] ve nesne almaz.

  • Küçük çocuk bütün gün uyudu. (geçişsiz fiil)
  • Yemek birazdan pişer. (geçişsiz fiil)
  • Karlı bir Yılbaşı gecesi doğmuşum. (geçişsiz fiil)
  • Burhan denizde yüzüyor. (geçişsiz fiil)

"Geçişsiz" iken bir ek alarak geçişli hâle gelen fiillere oldurgan fiiller denir. Oldurganlık ekleri -dır, -r ve -t'dir.

  • doğmak > doğurmak, ölmek > öldürmek, durmak > durdurmak, uyumak > uyutmak vs.
  • Çocuklar erkenden yattı. (geçişsiz)
  • Çocukları yatırdım. (geçişli/oldurgan)
  • Yemyeşil kırlarda saatlerdir geziyoruz. (geçişsiz)
  • Ablam yeni otomobili ile bizi sahilde gezdirdi. (geçişli/oldurgan)
  • Köpek aralık kapıdan sokağa kaçtı. (geçişsiz)
  • Çocuk balonu elinden kaçır. (geçişli/oldurgan)
  • Japon balığım bu sabah öldü. (geçişsiz)
  • Soğuk havalar balığımı öldür. (geçişli/oldurgan)

"Geçişli" fiillere -dir, -t ve-r ekleri getirilerek oluşturulan yeni geçişli fiillere ettirgen fiiller denir. Bu fiiller eylemin özne tarafından ikinci ve hatta üçüncü bir varlığa yaptırıldığını ifade etmekte kullanılır:

  • yıkamak > yıkatmak
  • yıkatmak > yıkattırmak
  • duymak > duyurmak
  • duyurmak > duyurtmak
  • içmek > içirmek
  • içmek > içirtmek

Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilebilir:

  • Bu sabah sakalımı kestim. (geçişli)
  • Dün saçlarımı kestirdim. (geçişli/ettirgen)
  • Okul müdürü uygunsuz olduğu gerekçesiyle saçlarımı kestirtti. (geçişli/ettirgen. Aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilmiştir.)

Oldurgan fiiller de -geçişli olduklarından- ettirgen hâle getirilebilirler:

  • öldürmek (oldurgan) > öldürtmek (ettirgen)
  • Erkenden yattım. (geçişsiz)
  • Çocukları erkenden yatırdım. (geçişli/oldurgan)
  • Yurt müdürü nöbetçileri tek tek yatakhanelere göndererek tüm öğrencileri yatırttı. (geçişli/ettirgen)

Yapısına göre fiiller

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kelime yapısına göre fiiller basit, türemiş ve bileşik olmak üzere üç gruba ayrılır.

Basit fiiller, "kök" hâlindeki fiillerdir:

  • gel-, bak-, oku-

Türemiş fiiller, bir kökten yapım ekleri ile üretilmiş, "gövde" hâlindeki fiillerdir:

  • yazdır-, başlat-, -çıkart-, avla-, çocuklaş-

Bileşik fiiller, birden fazla kelimenin yeni bir fiil yapmak üzere bir araya gelmesiyle oluşmuş fiillerdir:

  • kapatabil-, koşuver-, bakakal-, düşeyaz- (kurallı bileşik fiiller)
  • ayak dire-, başına gel-, kafa şişir- (deyimleşmiş bileşik fiiller)
  • memnun ol-, beddua et- doğum yap- (yardımcı fiil ile oluşturulmuş bileşik fiiller)
  • dolup taş-, uçup git-, yazıp dur- (ikili bileşik fiiller)

Fiilimsiler fiillerin çeşitli ekler alarak cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan hâlleridir:

  • Yarın bize uğramanı istiyorum. (isim-fiil)
  • Ağlayan çocuğu bir külah dondurma ile teselli etti. (sıfat-fiil)
  • Birden zil çalınca havaya sıçradım. (zarf-fiil)
  1. ^ Özneyi bulmak için sorulan "ne" sorusuyla karıştırılmamalıdır.
  • Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
  1. ^ a b "fiil." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
  2. ^ "fiil." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
  3. ^ Sözcük türleri 13 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkceciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
  4. ^ "yüklem." Dilbilim Terimleri Sözlüğü 1949. Türk Dil Kurumu. Erişim: 18 Aralık 2012
  5. ^ Ergin 292
  6. ^ Fiil çatısı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 18 Aralık 2012.
  7. ^ Sakça, Bülent (6 Temmuz 2009). "Edilgen Fiiller". 11 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  8. ^ Zeus (7 Eylül 2009). "Dönüşlü fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012. 
  9. ^ Zeus (12 Kasım 2007). "İşteş fiiller". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.