Gezegen bilimi - Vikipedi

Gezegen bilimi (veya gezegenoloji), gezegenlerin (Dünya dahil), gök cisimlerinin (uydular, asteroitler, kuyruklu yıldızlar gibi) ve gezegen sistemlerinin (özellikle Güneş Sistemi'ndekiler) ve bunların oluşum süreçlerinin bilimsel olarak incelenmesidir.

Mikrometeoroidlerden gaz devlerine kadar değişen büyüklükteki nesneleri inceler ve bunların bileşimlerini, dinamiklerini, oluşumlarını, karşılıklı ilişkilerini ve tarihlerini belirlemeyi amaçlar. Başlangıçta astronomi ve yer bilimlerinden doğan ve günümüzde gezegen jeolojisi, kozmokimya, atmosfer bilimi, fizik, oşinografi, hidroloji, teorik gezegen bilimi, buzulbilim ve ötegezegen bilimi gibi birçok disiplini içeren güçlü bir disiplinler arası alandır.^[1] Müttefik disiplinler arasında Güneş'in Güneş Sistemi cisimleri üzerindeki etkileriyle ilgilenen uzay fiziği ve astrobiyoloji yer alır.

Gezegen sistemlerinin oluşumu,
Gezegen sistemlerinin evrişimi,
Güneş Sistemi'ndeki gezegensel cisimlerin oluşumu, evrişim târihi ve özellikleridir. Bunlar
- Gezegenler
  - Karasal gezegen (dünyasal gezegen ya da kayasal gezegen de denir): Merkür, Venüs, Dünya, Mars
  - Gaz devleri: Jüpiter, Satürn
  - Buz devleri: Uranüs, Neptün
- Cüce gezegenler: şimdiye kadar Ceres, Plüton, Eris, Haumea, Makemake
- Satelitler ve halka sistemleri
- Küçük cisimler
  - Asteroitler (Planetoidler ya da küçük gezegenler)
  - Kuyruklu yıldızlar
  - Meteoritler
- Diğer bileşenleri:
  - Güneş rüzgârı (güneşsel parçacık ışıması)
  - güneşsel manyetik alan
  - Gezegenlerarası toz

1993'e kadar gezegen biliminin incelediği konular, saydığımız cisimlerin sadece Güneş Sistemi'ne ait olanlarıyla ilgiliydi. Güneşdışı gezegenlerin keşfiyle araştırma konusu büyük ölçüde genişledi. O zamandan bu yana nötron yıldızları etrâfında dönen gezegenler gibi egzotik güneşdışı cisimleri de kapsamaktadır.

Planetolojinin metotları Dünya'dan veya uzaydan yapılan ölçümlerdir. Bilhassa astronominin ışık, kızılötesi ve radarla resimleyen teknikleri kullanılır, araştırılacak cisimlere uzay araçları gönderilir ve bunlardan geri gelen örnekler (şimdiye kadar sâdece Ay, Güneş rüzgârı ve bir kuyruklu yıldızdan böyle örnekler vardır), meteoritler v.sö. laboratuvarlarda incelenir. Ayrıca teorik bazda modellere göre hesaplamalar yapılır ve fikir yürütülür.

Planetolojide analojiyle yeni bir sonuca varmak önemlidir. Bu sonuçlar için kaynak bilimler glasyoloji, hidroloji, jeofizik, jeoloji, meteoroloji, mineraloji, sismoloji, vulkanoloji gibi bilim dallarıdır.

Planetoloji, geleneksel Dünya bilimleriyle akraba olmasına ve ondan oluşmasına rağmen astronomiyle yakın bağlantıları vardır. Mesela gezegenlerin nasıl oluştuğu yörünge parametreleriyle ilgilidir.

Planetoloji, ayrıca egzobiolojiyle de ilgilenir. Planetolojik uzay uçuşları, Mars'a gönderilen Viking ve yakın zamandaki Satürn ve Titan'a gönderilen Cassini-Huygens gibi araçlar, deneyler yaparak güneşdışı biyolojide var olan soruları cevaplandırmaya çalışırlar.

Kurguda

Frank Herbert'in 1965 tarihli Bilimkurgu Romanı Dune'da, ana ikincil karakter Liet-Kynes, babası Pardot Kynes'ten miras kalan bir pozisyon olan kurgusal gezegen Arrakis için “İmparatorluk Gezegenbilimcisi” olarak hizmet vermektedir.^[2] Bu rolde, bir gezegenbilimci, ekolog, jeolog, meteorolog ve biyolog becerilerinin yanı sıra insan sosyolojisinin temel anlayışlarına sahip olarak tanımlanmaktadır.^[2]^[3] Gezegenbilimciler bu uzmanlıklarını tüm gezegenlerin incelenmesine uygularlar.^[2]^[3] Dune serisinde gezegenbilimciler gezegensel kaynakları anlamak ve dünyalaştırma veya diğer gezegen ölçeğindeki mühendislik projelerini planlamak için istihdam edilirler.^[2]^[3] Dune'daki bu kurgusal konum, gezegen bilimini çevreleyen söylem üzerinde etkili olmuş ve bir yazar tarafından ilgili disiplinler içinde bir “mihenk taşı” olarak anılmıştır.^[4] Bir örnekte, Sybil P. Seitzinger tarafından Nature dergisinde yayınlanan bir yayın, Dune'daki kurgusal rol hakkında kısa bir girişle başlar ve Dünya'daki insan faaliyetlerini yönetmeye yardımcı olmak için Liet-Kyenes'e benzer becerilere sahip bireyleri atamayı düşünmemiz gerektiğini önerir.^[5]

Ayrıca bakınız

Astrojeoloji

Kaynakça

^ Taylor, Stuart Ross (29 Temmuz 2004). "Why can't planets be like stars?". Nature. 430 (6999). s. 509. Bibcode:2004Natur.430..509T. doi:10.1038/430509a . PMID 15282586.
^ ^a ^b ^c ^d Herbert, Frank (1965). Dune. 1. Chilton Books. ISBN 0441172717.
^ ^a ^b ^c Herbert, Brian; Anderson, Kevin J. (1 Ağustos 2000). Dune: House Atreides. 1. Spectra. ISBN 0553580272.
^ Buse, Katherine (2010). Cortiel, Jeanne; Hanke, Christine; Hutta, Jan Simon; Milburn, Colin (Ed.). Practices of Speculation Chapter 2: The Working Planetologist. Germany: Transcript Verlag. ss. 51-76. ISBN 978-3-8394-4751-2.
^ Seitzinger, Sybil (1 Aralık 2020). "A sustainable planet needs scientists to think ahead". Nature. 468 (601). s. 601. doi:10.1038/468601a . PMID 21124410.

Dış bağlantılar

[Taylor1994-1] Taylor, Stuart Ross (29 Temmuz 2004). "Why can't planets be like stars?". Nature. 430 (6999). s. 509. Bibcode:2004Natur.430..509T. doi:10.1038/430509a . PMID 15282586.

[Herbert13-2] Herbert, Frank (1965). Dune. 1. Chilton Books. ISBN 0441172717.

[Herbert22-3] Herbert, Brian; Anderson, Kevin J. (1 Ağustos 2000). Dune: House Atreides. 1. Spectra. ISBN 0553580272.

[Buse1-4] Buse, Katherine (2010). Cortiel, Jeanne; Hanke, Christine; Hutta, Jan Simon; Milburn, Colin (Ed.). Practices of Speculation Chapter 2: The Working Planetologist. Germany: Transcript Verlag. ss. 51-76. ISBN 978-3-8394-4751-2.

[Seitzinger1-5] Seitzinger, Sybil (1 Aralık 2020). "A sustainable planet needs scientists to think ahead". Nature. 468 (601). s. 601. doi:10.1038/468601a . PMID 21124410.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]