Hurşid (Taberistan ispehbedi) - Vikipedi

Hurşid
Hurşid tarafından basılan gümüş dirhem
Taberistan İspehbedi
Hüküm süresi	740–760
Önce gelen	Dadmihr
Sonra gelen	Abbâsî fethi
Vekil	Ferruhân-ı Kûçek
Doğum	734 Sari, İran
Ölüm	761 Palam, Deylam
Eş(ler)i	Varmja Haraviya
Hanedan	Dâbûyî Hanedanı
Babası	Dadmihr
Dini	Zerdüştçülük

Hurşid (Pehlevi alfabesi : hwlšyt'; Taberî /Farsça: اسپهبد خورشید, Spāhbed Khōrshīd 'General Hurşid'; 734–761), daha önceki bilginler tarafından hatalı olarak II. Hurşid olarak adlandırılan, Taberistan'ın son Dâbûyî İspehbed idi. Genç yaşta tahta geçti ve on dört yaşına kadar naip amcasının gözetiminde kaldı. Hurşid, halifeliğe olan bağlılığından bağımsızlığını ilan etmeye çalıştı, çeşitli isyanları destekledi ve Tang Çin'iyle diplomatik temaslarda bulundu. Son olarak Abbâsîler 759-760 yılında ülkesini fethettiler ve ailesinin büyük kısmını esir aldılar. Hurşid, Deylem'e kaçarak orada hayatına son verdi.

Hurşid, 734/735 yılında doğdu, Dadhburzmihr veya Dadmihr'in oğlu (ö. 740) ve sikkeleri bilinen Dâbûyîlerin ilk hükümdarı (İspehbed) olan Büyük Farrukhan'ın (ö. yaklaşık 728) torunuydu.^[1][2][3] Geleneksel anlatıma göre, Dâbûyîler, Müslümanların İran'ı fethi ve Sasani İmparatorluğu'nun çöküşü sırasında 640'larda kendilerini Taberistan'ın özerk yöneticileri olarak iktidara gelmişlerdi. Arap Halifeliğine yalnızca haraç ödeme ve isimsel bir vasallık borcu vardı ve Müslümanların tekrarlanan işgal girişimlerine rağmen, ülkelerinin ulaşılması zor arazilerinden yararlanarak özerkliklerini korumayı başardılar.^[2][4] Ancak P. Pourshariati'nin kaynaklara ilişkin daha yakın tarihli bir yorumu, Farrukhan'ın aslında 670'lerde Taberistan 'da ailenin yönetimini kuran kişi olduğunu desteklemektedir.^[5] Hanedan üzerine yapılan önceki çalışmalarda Hurşid, nümizmatik verilerin yanlış yorumlanması nedeniyle II. Hurşid olarak adlandırılmıştır. Bu durum, daha önceki bilginlerin, hükümdarlığının yaklaşık 710 civarında başladığı düşünülen Ferrukhan'dan önce ilk Hurşid'in varlığını varsaymalarına yol açmıştır.^[1][2]

Hurşid henüz altı yaşındayken babasının yerine geçmiş ve sekiz yıl boyunca naipliği amcası Ferruhân-ı Kûçek ("Küçük Ferruhân") yürütmüştür. Hurşid reşit olunca, Farrukhan'ın oğulları onun taht iddiasını tanımayı reddettiler ve tahtı ele geçirmeye çalıştılar. İddiaya göre komploları, bir cariye olan Varmja Haraviya tarafından Hurşid'e ihbar edilmiştir. Hurşid, amcası Cüşnas'ın oğullarının yardımıyla Farrukhan'ın oğullarını yenerek hapse atmayı başarmıştır. Daha sonra Varmja Haraviya'yı karısı olarak almış ve Cüşnas'ın oğullarına devlette yüksek mevkiler verilmiştir.^[1][2][6] Tarihçi İbn İsfendiyar, o dönemde Taberistan'ın refahını canlı bir şekilde anlatır. Burası, ipek de dahil olmak üzere önemli bir tekstil üretim merkeziydi ve muhtemelen Hazar Denizi yoluyla Orta Asya Türkleriyle ticaret yapıyordu. Hurşid'in çok sayıda çarşı ve kervansaray inşa ettirerek bu refaha katkıda bulunduğu söylenmektedir.^[7] Hurşid de kraliyet gücünü sağlamlaştırmaya ve hatta genişletmeye çalışmış ve Üçüncü Fitne sırasında Emevi Halifeliği içindeki kargaşayı bu amaçla kullanmış, Halife II. Mervân'a (h. 744-750) isyan etmiş ve hatta 746'da Tang sarayına bir elçilik göndererek onu ("kral Hu-lu-ban") bir vasal prens olarak tanımıştır.^[1]

Ancak Abbâsî İhtilâli sırasında Ebû Müslim komutasındaki Abbasi ordularına boyun eğmek zorunda kalmıştır. Ebû Müslim'in vasallarından biri olarak, Halife Mansûr (h. 754-775) ile olan mücadelesinde onun tarafını tutmuştur. Halifenin 755 yılında Ebu Müslim'i öldürmesinin ardından Hurşid, Ebu Müslim'in hazinesinin bir kısmını Hurşid'in korumasına veren Sinbâd'ın Abbasi karşıtı isyanını desteklemiştir. Sunbadh'ın isyanı bastırılınca, Sunbadh, Taberistan'a kaçmış, ancak orada görünüşe göre gereken saygıyı göstermediği için Hurşid'in kuzenlerinden biri tarafından öldürülmüştür. Ancak cinayetin, Ebu Müslim'in hazinesinin geri kalanını ele geçirme umuduyla Hurşid tarafından kışkırtılmış olması da mümkündür.^[1][2][8] Mansur, oğlu ve vârisi olan Mehdi'yi (h. 775-785), Ebu Müslim'in hazinesini geri almak üzere göndermiştir. Hurşid, bunu reddetmiş ve Mansur, kuzenlerinden birini ispahbad olarak taçlandırarak Hurşid'i devirmeye çalışmıştır. Bu, Hurşid'in tebaasının sadakatini tehdit etme gibi istenen bir etki yaratmamış, ancak Hurşid sonunda yıllık haraçta bir artış kabul ederek Abbasiler'e uyum sağlamak zorunda kalmış ve bu da onu Sasaniler'e ödenen seviyeye getirmiştir.^[1][9][10]

Ancak kısa bir süre sonra Hurşid, Horasan valisi Abdülcebar bin Abdurrahman'ın isyanından yararlanarak bir kez daha Halifeliğe olan bağlılığını terk etmiştir. Mansur, ülkeyi tamamen ele geçirip bir vilayet haline getirmek amacıyla generalleri Ebu'l-Hasib Merzuk ve Hâzim bin Huzeyme'yi Taberistan'a göndermiştir. Hurşid, dağlardaki el-Tak kalesine kaçmış ve 759-760'ta kuşatılmıştır. Hurşid'in kendisi yakınlardaki Deylem'e kaçmış olsa da, kale sonunda düşmüş ve bununla birlikte ailesi de Abbasilerin eline geçmiş ve Bağdat'a götürülmütür.^[1][2][11] Hurşid, Deylem'den krallığını geri almaya çalışmıştır. Bölgedeki dağ halkından bir ordu toplayarak 760 yılında Taberistan'ı işgal etmiştir. Pişman olarak Deylem'e geri dönmüştür.^[1][2] Ailesinin esir alındığını öğrendikten sonra, "bundan sonra yaşama ve sevince dair hiçbir eğilim yok, ölüm tam bir teselli ve dinlenmenin kendisidir" diye haykırdığı ve muhtemelen 761'de zehir içtiği rivayet edilir.^[1][12][13]

Taberistan, Arap bir vali tarafından Amul'dan yönetilerek Halifeliğin düzenli bir eyaleti haline gelmiş; ancak daha önce Dabuyîler'e tabi olan Bâvendîler, Kariniler ve Zarmihriler'in yerel hanedanları, Abbasi hükûmetinin haraççı vasalları olarak dağlık iç bölgeleri kontrol etmeye devam etmişlerdir. 764 yılına kadar Taberistan'da Hurşid adına sikke basılmış, bu tarihten sonra Abbasi valisinin adı konulmuştur. Sonuç olarak, bazı erken dönem eserler de Hurşid'in ölüm tarihi olarak 767'yi belirtmektedir.^[1][12]

Yakalanmalarının ardından Hurşid'in oğulları, veliaht prens Dadmihr, Hürmüz ve Vandad-Hürmüz, Arapça isimler aldılar, ancak bunun dışında kaderleri bilinmemektedir.^[2][13] Çin kaynaklarına göre ise bunlardan biri Taberistan'ın fethedildiği sırada Tang sarayında elçilik görevinde bulunuyordu.^[1] Hurşid'in kızları Abbasi hanedanı mensuplarına cariye olarak dağıtılmıştır. Bu prenseslerin isimleri ve soyağacı karıştırılmakta olup, biri bizzat el-Mansur tarafından, diğeri ise kardeşi Abbas bin Muhammed tarafından alınmıştır. Ferruhân-ı Kûçek 'ın kızı olan el-Bakhtariyye, Mehdi'nin cariyesi olmuş, Mehdi'nin bir diğer cariyesi olan Şakle'nin de Hurşid'in kızı olduğu rivayet edilmiştir. 817'de Dördüncü Fitne sırasında Bağdat halkı, Memûn'a (h. 813-833) karşı halife yapmak için oğullarına yönelmiştir. El-Bahtariyya'nın oğlu el-Mansur ibn el-Mehdi red etmiş, ancak üvey kardeşi İbrahim ibn el-Mehdi kabul etmiş ve anti-halife olarak 819'a kadar hüküm sürmüştür.^[1][2][13]

Özel

Genel

Wikimedia Commons'ta Hurşid (Taberistan ispehbedi) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Malek, Hodge M. (2004). The Dābūyid Ispahbads and Early 'Abbāsid Governors of Tabaristān: History and Numismatics (İngilizce). Royal Numismatic Society. ISBN 978-0-901405-83-8. 
• Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 198-249. ISBN 0-521-20093-8. 
• Madelung, Wilferd (1993). "DABUYIDS". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume VI/5: Čūb-bāzī–Daf(f) and Dāyera (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 541-544. ISBN 978-1-56859-003-5. 
• Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran (PDF). London and New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-645-3. 
• Rekaya, M. (1986). "Khurshīd". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume V: Khe–Mahi (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 68-70. ISBN 978-90-04-07819-2. 

• Yavari, Neguin (2020). "Khurshīd". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, THREE (İngilizce). Brill Online. ISSN 1873-9830.