Kanyon - Vikipedi

Kanyon, Dünya yüzeyinde nehirlerce oluşturulmuş derin vadilere denir. Türkçeye Frenk dillerden gelen Kanyon adı, kaynağı İspanyolca asıllı olan cañón sözüdür.

Kanyon kelimesi İspanyolca kökenlidir.^[1] Kanyon kelimesi genellikle Kuzey Amerika'da kullanılır, gorge ve ravine (Fransızca kökenli) kelimeleri Avrupa ve Okyanusya'da ve Kuzey Amerika'nın bazı bölgelerinde kullanılmaktadır.^[1]

Kalker kayalar içinde, akarsuyun derine aşındırmasıyla oluşur. Kanyon, güçlü ırmakların kireçli olan bölgelerde kazdıkları derin vadileri belirtir. Kanyonların kenarları çok sarp boğazlar biçiminde ortaya çıkar. Kayaların kenarları aşındırmaya karşı gösterdikleri dirence bağlı olarak çeşitli şekiller alır.^[2] Kolorado Nehri ve Küçük Colorado Nehri'nin birleştiği yerde, Büyük Kanyon, Arizona Bir kanyon veya vadi, hava koşullarından ve bir nehrin jeolojik zaman ölçekleri üzerindeki aşındırıcı aktivitesinden kaynaklanan yamaçlar veya kayalıklar arasındaki derin bir yarıktır.^[3] Nehirler, alttaki yüzeyleri kesmeye doğal bir eğilime sahiptir ve sonunda tortular aşağıya doğru kaldırılırken kaya katmanlarını aşındırır. Bir nehir yatağı kademeli olarak, nehrin aktığı su kütlesiyle aynı yüksekliğe sahip bir taban çizgisine ulaşacaktır. Hava koşulları ve erozyon süreçleri, nehrin kaynak suları ve haliç önemli ölçüde farklı yüksekliklerde olduğunda, özellikle daha yumuşak kaya katmanlarının hava koşullarına karşı daha dirençli sert katmanlarla iç içe geçtiği bölgelerde kanyonlar oluşturacaktır.

Bir kanyon ayrıca, Rocky Dağları, Alpler, Himalayalar veya And Dağları gibi sıradakiler gibi iki dağ zirvesi arasındaki bir yarıktan da görülebilir. Genellikle bir nehir veya dere, dağlar arasında bu tür yarıklar açar. Dağ tipi kanyonların örnekleri, Utah'daki Provo Kanyonu veya Kaliforniya'nın Sierra Nevada'sındaki Yosemite Vadisi'dir. Dağların içindeki kanyonlara veya sadece bir tarafında açıklığı olan kanyonlara kutu kanyon denir. Yarık kanyonlar, genellikle düz duvarlara sahip çok dar kanyonlardır.^[4]

Kıta yamacının deniz tabanındaki dik kenarlı vadiler, denizaltı kanyonları olarak adlandırılır. Karadaki kanyonların aksine, denizaltı kanyonlarının bulanıklık akıntıları ve heyelanlardan oluştuğu düşünülüyor.

Birçok kanyonu; uzun süreli erozyonların, yaylalar üzerinde oluşturduğu bilinmektedir. Kanyon yapılarının iki yanlarındaki duvarlar, erozyon ve aşınmaya dayanıklı sert kayalardan oluşur. Bunlar granit ya da kumtaşı gibi oluşumlardır. Kanyon oluşumunda hızlandırıcı etkisi olan hava akımları kuru alanlarda sulak bölgelere nazaran daha etkili olduklarından, kanyonlara bu tür bölgelerde daha sık rastlanır. Sualtı Kanyonları adından da anlaşılacağı üzere, deniz taban seviyesinde oluşan kanyon yapılarıdır. Karasal olanlarla hemen hemen aynı özelliklere sahip olan ve genellikle nehir ağızlarında vücut bulan bu yapıların oluşumlarında, sualtı akıntıları temel etkendir.

Kanyonlar kurak bölgelerde ıslak alanlardan çok daha yaygındır, çünkü fiziksel ayrışma kurak bölgelerde daha lokalize bir etkiye sahiptir. Nehirden gelen rüzgar ve su gibi daha az dirençli malzemeleri aşındırmak ve kesmek için birleşir. Suyun donması ve genişlemesi de kanyonların oluşmasına yardımcı olur. Su, kayalar arasındaki çatlaklara sızar ve donar, kayaları birbirinden ayırır ve sonunda Don sıkışması olarak bilinen bir süreçte büyük parçaların Kanyon duvarlarını kırmasına neden olur.^[5]

Bu doğal oluşumun Dünya'da en bilinen ve en büyük örneği Amerika'da bulunan Antilop Kanyonu ile Arizona'da bulunan Büyük kanyon'dur. Amerika Birleşik Devletleri'nin güneydoğusunda yer alan bu kanyon arkeolojik önem taşır; bunun nedeni Amerika kıtasının ilk sahipleri olarak da bilinen Kadim Pueblo Halkının bu çevrede geniş yerleşimler kurmuş olmasıdır.

Kanyon, Karstik kalkerli arazilerde oluşan çok derin vadilerdir.Türkiye'de kanyon vadilere Kapız adı da verilir.^[6]

Geniş bir kanyonun içinden akan bir nehir, duvarları jeolojik bir merdiveni andıran kanyonlar oluştururabilir. Bunlar siperli nehir (entrenched river) olarak anılırlar zira bu tip nehirlerin akış yollarını değiştirmeleri epey zordur. Kolorado Nehri ve Snake Nehri (ABD kuzey-doğu) bu yapılara örnek teşkil edebilecek iki nehirdir.

Bir kutu kanyonu, genellikle bir nehir kanyonundan daha kısa ve daha dar olan, üç tarafı dik duvarlara sahip, sadece kanyonun ağzından erişime ve çıkışa izin veren küçük bir kanyondur. Kutu kanyonları, Batı Amerika Birleşik Devletleri'nde, girişlerinin çitle çevrili olduğu uygun ağıllar olarak sıklıkla kullanılmıştır.^[7]

Amerika Birleşik Devletleri'nin Colorado eyaletinde Ouray ilçesinde Box Canyon (Kutu Kanyon) yer almaktadır.^[8] Bir maden kampı olarak kuruldu ve Ouray şehrinin kendisini kalıcı bir topluluk olarak kurmasına yardımcı oldu.^[9] Box Canyon, şelalenin yaklaşık yüz metre uzadığı kuvarsit duvarlara sahip 285 feet (87 m) bir şelale olan Box Canyon Falls'a ev sahipliği yapmaktadır.^[10] Kanyona erişim, şelalenin tabanına kısa, 500 feet (150 m) ayak izi veya şelalenin tepesine giden dik bir iz ile yapılır.Kanyona giden parkurları kullanmak için bir ücret gereklidir.^[11]

Büyük Kanyon 'un bir Avrupalı tarafından fark edilmesi ilk kez 1540 yılında; İspanyol Garcia Lopez de Cardenas tarafından olmuştur. İlk bilimsel araştırma ise John Wesley Powell eşliğinde 1869'da gerçekleşmiştir. Kızılderililer ise kanyonun duvarlarında yerleşim birimleri kurmuşlardır.^[12] ABD'de yer alan kuzey Arizona'daki büyük kanyon ortalama 1600 m(5.200 ft) derinliktedir ve 4.17 trilyon metreküp hacime sahiptir.^[13] Bu kanyon, Dünyanın Yeni Yedi Harikası anketinde 28. finalist idi. Bazıları bunu dünyanın yeni doğal harikası olarak isimlendirdi.

Not: En büyük demek kesinlik içermez çünkü bir kanyonun derinliği, uzunluğu, sisteminin toplam alanı olmak üzere büyüklüğü değerlendirilir. Himalayalar'daki büyük kanyonların erişilemez oluşu en büyük kanyon tanımı için yeterli değildir. En derin kanyon tanımı özellikle daha kanyonlarının yanı sıra düz platolardan (kenar yüksekliğine sahip) kanyonları içeriyorsa bu tanım da doğruluğu göstermemektedir.

Tibet'teki Yarlung Tsangpo Nehri boyunca uzanan Yarlung Tsangpo Büyük Kanyonu kimileri tarafından 5500 m(18.000 ft) olarak dünyanın en derin kanyonu kabul edilmektedir.Bu kanyon ABD'deki kanyondan biraz daha uzundur.^[14] Boğazları nehrin seviyesi ile onu çevreleyen tepeler arasında 6400 m (21.000 ft)farkla orta batı Nepal'deki Kali Gandaki vadisinin En derin kanyon olduğunu düşünmektedir.

Cotahuasi Kanyonu Ve güney Peru'daki Colca kanyonu Amerika'nın en derin kanyonu olmakta birbirini izlemektedir, her ikisi de 3500 metre derinliğe sahiptir.

Afrika'daki en büyük kanyon ise Namibya'daki Balık Nehri kanyonudur.

2013'ün ağustos ayında Ice Bridge operasyonunda (kutup buzundaki değişiklikleri izleyen NASA görevidir) edilen analize dayanarak Grönland Büyük Kanyonun keşfi bildirildi. Bir buz tabakasının altında bulunan bu kanyon 750 km(470 mil) uzunluğunda ölçülerek dünyanın en uzun kanyonu olduğu çıkarımı yapılmıştır.^[15]

Avustralya'daki Capertee Vadisi genişlik bakımından dünyanın en büyük ikinci kanyonu olarak bilinmektedir.^[16][17]

Bazı kanyonlar kayda değer kültürel öneme sahiptir. Afrika'da Olduvai Vadisinde insan kalıntılarına rastlanmıştır ABD'nin güney batısında kanyonlar eski Pueblo halkı tarafından inşa edilen çok sayıda uçurumdan dolayı arkeolojik öneme sahiptir.

Dünyada modernleşmenin beraberinde getirdiği yeni yaşam şekli, insanları başta çevre sorunları olmak üzere yoğun iş hayatı, trafik, stres, çevre sorunları gibi çağımızın sorunlarıyla karşı karşıya bırakmıştır.

Özellikle doğa sporlarına düşkün olanların ilgisini çekiyorlar. Anadolu coğrafyası oldukça zengin doğası ile bünyesinde çok sayıda kanyon barındırıyor

Kanyonların turizm destinasyonlarının odağında olmaları Kanyonlar Bölgesi olarak isimlendirebileceğimiz, özellikle Pınarbaşı, Azdavay, Şenpazar, Küre ve Cide ilçelerinin bulunduğu Kastamonu'nun Kuzey Batı bölgesinde turizm yönlendirmesinde temel değer olarak yer alacaktır.

• Fish River Kanyon

• Blyde River Canyon
• Oribi Gorge

• Atuel Kanyon, Mendoza Bolgesi

• Itaimbezinho Kanyonu, Rio Grande do Sul

• Büyük Stikine Kanyonu, Britanya Kolumbiyası
• Horseshoe Kanyonu, Alberta
• Niagara Boğazı, Ontario
• Ouimet Kanyon, Ontario

• Chicamocha Kanyonu, Santander Department

• Barranca de Oblatos, Jalisco
• Copper Kanyonu, Chihuahua
• Sumidero Kanyonu, Chiapas

• Del Pato Kanyonu, Ancash Region
• Colca Kanyonu, Arequipa Region
• Cotahuasi Kanyonu, Arequipa Region

• Antelope Kanyonu, Arizona
• Elma Nehri Kanyonu, Illinois
• Gunnison Siyah Kanyonu, Colorado
• Siyah Su Kanyonu, West Virginia
• Breaks Kanyonu, Kentucky Ve Virginia
• Cane Creek Kanyonu, Alabama
• Kanyon Chelly, Arizona
• Cheat Kanyonu, West Virginia
• Clifton Boğazı, Ohio
• Clifty Creek Falls, Indiana
• Cloudland Kanyonu, Georgia
• Kolombiya Nehri Boğazı, Oregon ve Washington
• Conkle’s Hollow, Ohio
• Crooked Nehri Boğazı, Oregon
• Dismals Kanyonu, Alabama
• Glen Kanyonu, Utah ve Arizona
• Glenwood Kanyonu, Colorado
• Büyük Kanyon, Arizona
• Yellowstone Büyük Kanyonu, Wyoming
• Gulf Hagas, Maine
• Hells Kanyonu, Idaho, Oregon, Washington
• Leslie Gulch, Oregon
• Linville Boğazı, North Carolina
• Little Büyük Kanyonu, Illinois
• Little Nehri Kanyonu, Alabama
• McCormick's Deresi Kanyonu, Indiana
• New Nehir Kanyonu, West Virginia
• Oneonta Boğazı, Oregon
• Palo Duro Kanyonu, Texas
• Pine Deresi Kanyonu, Pennsylvania
• Providence Kanyonu, Georgia
• Quechee Boğazı, Vermont
• Red Nehri Kanyonu, Kentucky
• Rio Büyük Boğazı, New Mexico
• Yılan Nehri Kanyonu, Idaho
• Tallulah Gorge, Georgia
• Tennessee Nehri Kanyonu, Alabama ve Tennessee
• The Trough, West Virginia
• Waimea Kanyonu, Hawaii
• Walls of Jericho, Alabama
• Zion Kanyonu, Utah
• Royal Kanyonu,Kolorado
• Kings Kanyon Ulusal Parkı, Kaliforniya

• Üç Vadi, Chongqing
• Zıplayan Kaplan Vadisi, Yunnan
• Yarlung Zangbo Büyük Kanyon, Tibet Özerk Bölgesi

• Gandikota (Kapada,Andhra Pradesh)
• Raneh Şelaleleri (Madhya Pradesh, Chhatarpur)
• Garadia Mahadev, (Kota,Rajasthan)
• Batı Gat Dağları, İdukki (Kerala)

• Kahverengi Kanyon, (Semerang, Orta cava)
• Cukang Taneuh (Pangandaran, Batı Cava)

• Tarako Vadisi (Hualien)

• Afganistan,Tang-e Gharu
• Japonya- Tenryü-kyö
• Kazakistan-Charyn Kanyonu
• Nepal-Kali Gandaki
• Pakistan- Himalayalar Boyunca İndus Nehri Vadisi

• Avon Vadisi, (Bristol) İngiltere
• Cheddar Vadisi, (Somerset) İngiltere
• Nevis Vadisi (Highland Council) İskoçya

• Ardèche Vadisi, Rhône-Alpes
• Daluis Vadisi, Provence
• Tarn Vadisi
• Verdon Vadisi, Alpes-de-Haute-Provence

• Tagus Nehri Vadisi (Guadalajara Eyaleti)
• Gallo Nehri Vadisi (Guadalajara Eyaleti)
• Guadalupe Nehri Vadisi (Teruel)
• Lobos Nehri Vadisi (Soria)

• Aktove Kanyonu
• Buky Kanyonu
• Dniester Kanyonu

• Arnavutluk- Osum Kanyonu
• Bosna Hersek - Rakitnica Drina, Neretva, Vrbas
• Bulgaristan — Trigrad Vadisi
• Almanya — Partnach Vadisi
• Yunanistan — Vikos Vadisi, Samaria Vadisi
• Grönland — Grönland Büyük Kanyonu
• İzlanda — Fjaðrárgljúfur Kanyonu
• Kosova — Rugova Kanyonu
• Kuzey Makedonya — Matka Kanyonu
• Karadağ / Bosna Hersek -Tara Nehri Kanyonu
• Karadağ — Morača, Piva
• Norveç - Sautso Kanyonu
• Polonya / Slovakya - Dunajec River Gorge
• Slovenya — Vintgar Vadisi
• İsviçre — Aare Vadisi
• Yunanistan Vikos Vadisi
• Türkiye - Valla Kanyonu

• Karijini Ulusal Parkı(Batı Avustralya)
• Nitmiluk Milli Park, (Kuzey Bölgesi)
• Kings Kanyon Ulusal Parkı, (Kuzey Bölgesi)
• Murchison Nehri Vadisi, (Batı Avustraly))
• Jamison Vadisi, (Yeni Güney Galle))
• Capertee Vadisi, (Yeni Güney Galle))
• Katarakt Kanyonu Kolorado Nehri,Canyonlands Milli Parkı

• Manawatu Vadisi, (Kuzey Adası)
• Skippers Kanyonu, (Güney Adası)

• Satürn'ün uydusu Tethys'teki Ithaca Vadisi
• Güneş sistemindeki bilinen en büyük kanyon olan Mars'ta Valles Marineris
• Satürn'ün en büyük uydusu Titan'daki Vid Flumina, Dünya dışında güneş sistemindeki bilinen tek sıvı zeminli kanyondur^[18] Venüs'ün yüzeyinde birçok krater ve kanyon vardır. Gezegendeki oluklar, 6400 km'den uzun bir kanyon sisteminin parçasıdır.

• 
  ABD'deki Antilop Kanyonundan bir görüntü.
• 
  Antilop Kanyonu, Arizona, ABD.
• 
  Sapadere Kanyonu, Antalya, Alanya
• 
  Sapadere Kanyonu, Antalya, Alanya
• 
  Köprülü Kanyon

• Dış kuvvetler

Wikimedia Commons'ta Kanyon ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.