French
DeutschÇayağzı, Hanak - Vikipedi
| Çayağzı | |
|---|---|
 | |
 Ardahan'ın konumu | |
  Çayağzı Çayağzı'nın Ardahan'daki konumu | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ardahan |
| İlçe | Hanak |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Rakım | 1813 m |
| Nüfus (2022) | |
| • Toplam | 212 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0478 |
| İl plaka kodu | 75 |
| Posta kodu | 75900 |
Çayağzı, Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Çayağzı köyünün eski adı Orazaki'dir. Gürcüce kaynaklarda Orezaki (ორეზაქი) ve Orazaki (ორაზაქი) şeklinde geçen bu yer adı 1595 tarihli Osmanlı mufassal deterinde Orazak / Orezak (اورەزاك) biçiminde yazılmıştır.[3] Bu yer adının yazılışı zaman içinde değişime uğramış ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine Orağas (اوراغاس) biçiminde girmiştir.[4]
Orazaki köyü, Orta Çağ'da Gürcistan'ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Artani'de yer alır. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi ve yerleşimi 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Bugünkü Çayağzı sınırları içinde megalit kalenin varlığı, köyün bulunduğu bölgenin çok eski dönemden itibaren yerleşme alanı olduğunu göstermektedir. Ortadan kalkmış bir Gürcü köyü olan Mglivani'deki kale ve kilise de Çayağzı köyünün sınırları içinde yer alır.[5]
Orazaki, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre, Gürcistan Vilayeti'nde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyün nüfusu 17 Hristiyan haneden oluşuyordu. Bir Gürcü yerleşimi olan Orazaki'de buğday, arpa, sebze, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Salman'a tahsis edilmiş bir adet değirmen bulunuyordu.[6][7][8]
Orazaki köyü, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. 1886 nüfus tespitinde Rus idaresi bu yerleşimi, Büyük Oragez (Орагезъ Большой) ve Küçük Oragez (Орагезъ Малый) olmak üzere, iki ayrı köy olarak kaydedilmişti. İki köy de Ardahan sancağının Ardahan kazasına bağlı Tikani nahiyesinin sınırları içinde yer alıyordu. Büyük Oragez köyünün nüfusu, 47'si erkek ve 53'ü kadın olmak üzere, 13 hanede 100 kişiden oluşuyordu. İki hane hariç köyün nüfusu Kürt olarak kaydedilmiştir. İki hanede ise, 4'ü erkek ve 11'i kadın olmak üzere 15 Türk yaşıyordu. Üç haneden oluşan Küçük Oragez köyünde 8'i erkek ve 9'u kadın olmak üzere 17 Kürt bulunuyordu.[9] Daha sonra tek köy olarak görünen Orazaki'de 1896'da 180 kişi, 1906'da 170 kişi kaydedilmiştir.[10]
Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezdiği sırada bu köyün adını Orkızı (ორ-ყიზი) olarak kaydetmiştir. Martvileli bu köyde yaşayan Otar-Beg Şarvaşidze'nin evinde Şota Rustaveli'nin Vephistkaosani adlı eserinin 1436 tarihli elyazmasını gördüğünü yazmıştır.[11] Ne var ki bu söz konusu elyazmasının gerçekliği konusunda bugüne kadar bir tespit yapılamamıştır.[12]
Orezaki köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 7 Mayıs 1920 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya Ardahan sancağının bir bölümünü ve köyü Gürcistan’ın bir parçası olarak tanıdı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında köy Ankara Hükümeti tarafından fiilen yeniden Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Anlatşması’yla Orezaki köyünün de içinde yer aldığı Ardahan bölgesi Türkiye’ye bırakıldı.[13][14]
Orazaki köyü, 1928 yılında "Orağas" adıyla Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı.[4] 1935 genel nüfus sayımında da "Oragaz" olarak kaydedilmiş olan köy, aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 346 kişiden oluşuyordu.[15] Orazaki / Orezak / Oragaz "yabancı kökten geldiği" için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Çayağzı olarak değiştirilmiştir.[16]
Orazaki ile bugünkü Çayağzı köyü sınırları içinde kalan eski yerleşmelerde önemli tarihsel kalıntılar bulunmaktadır. Çayağzı köyünün 1,7 km güneybatısında, yüksek bir tepede megalit bir kale bulunmaktadır. Kaba yonu iri taşlarla inşa edilmiş olan kalenin (11,5 × 8 m) günümüze ulaşan duvarlarının yüksekliği 3-4 metre, kalınlığı ise 2,5 metre kadardır. Dolgu tipi olan duvarların için moloz taşlarla doldurulmuştur. Kalenin etrafında yerleşim izleri fark edilmektedir.[17]
Çayağzı köyünün sınırları içinde, köy yerleşmesinin 1,7 km doğusunda, Kasreti Deresi'nin sağ kıyısında, "Mağaro" olarak anılan bir yerleşme bulunuyordu. Ortadan kalkmış olan bu yerleşmenin 1,8 km doğusunda bir mağara kompleksi bulunmaktadır. Bu mağaralar, 1913-1918 arasında Ardahan Bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli tarafından tespit edilmiştir. Martvileli, 28 Eylül 1917 tarihli Sakartvelo gazetesinde yayımlanan günlüklerinde burayı Vardzia'ya benzetmiştir. Akarsuyun kıyısındaki dik kayalara oyulmuş onlarca mağaradan oluşan komplekste kaya kiliseleri de bulunmaktadır.[18]
Çayağzı köyünden götürüldüğü bilinen rölyefli bir taş Kars Müzesi'nin avlusunda sergilenmektedir. Bu taşta, kabartma bir çerçeve içinde kucağında bebekle oturur vaziyette Meryem Ana ile onun sağında dua eder halde (orans) bir erkek tasvir edilmiştir.[19]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Çayağzı köyü, Ardahan il merkezine 24 km, Hanak ilçe merkezine 4 km uzaklıktadır.[20]
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2022 | 212[2] |
| 2021 | 217[2] |
| 2020 | 230[2] |
| 2019 | 241[2] |
| 2018 | 260[2] |
| 2017 | 238[2] |
| 2016 | 248[2] |
| 2015 | 216[2] |
| 2014 | 216[2] |
| 2013 | 220[2] |
| 2012 | 219[2] |
| 2011 | 213[2] |
| 2010 | 213[2] |
| 2009 | 199[2] |
| 2008 | 206[2] |
| 2007 | 191[2] |
| 2000 | 161[20] |
| 1990 | 487[21] |
| 1985 | 699[22] |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Cayagzi, Turkey Page" (İngilizce). Fallingrain.com. 11 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q "Ardahan Hanak Çayağzı Köy Nüfusu". Nufusune.com. 22 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958), s. 547". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2021.
- ^ a b Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 759.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 22 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; II. cilt (1941) s. 490". 17 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2023.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958) s. 547". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2023.
- ^ 1595 tarihi Osmanlı mufassal defteri üzerinden hazırlanmış Gürcistan Vilayeti'nin etnik haritası
- ^ "'Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, "Kars oblastı" - Sıra no: 328-329". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2023.
- ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112, ISBN 9786052100271.
- ^ "Roin Malakmadze, Şuşana Putkaradze, Elza Putkaradze ve Şorena Putkaradze - İstanbul Gürcü Manastırından Yazılar (Gürcüce: წერილები სტამბოლის ქართული სავანიდან), Batum, 2020, s. 113, 217-219" (PDF). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mayıs 2022.
- ^ "Giorgi Kavtaradze, "Söyleşi: Vephveistkaosani'nin En Erken Döneme Ait Elyazması Türkiye'de Korunuyor Olabilir" (Gürcüce: ინტერვიუ – ვეფხისტყაოსნის ყველაზე ადრინდელი ხელნაწერი შესაძლოა თურქეთში ინახებოდეს)". 8 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022.
- ^ ""Российско-грузинский договор 07.5.1920 г. (полный текст и карта) - один из многих нарушенных Кремлем" / "07.5.1920 tarihli Rus-Gürcü Anlaşması (tam metin ve harita) Kremlin Tarafından İhlal Edilen Birçok Anlaşmadan Biridir"". 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023.
- ^ "1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 297" (PDF). 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
- ^ "Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 735". 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 24 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 20 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015, s. 174 11 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-7362-5
- ^ a b "Çayağzı Köyü". YerelNet.org.tr. 4 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1991). "1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1986). "1985 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
