Saliha Sultan Çeşmesi - Vikipedi

Saliha Sultan Çeşmesi

Saliha Sultan Çeşmesi (Mayıs 2014)
Genel bilgiler
Tür	Meydan çeşmesi
Konum	Beyoğlu, İstanbul, Türkiye
Koordinatlar	41°01′31″K 28°58′07″D / 41.02528°K 28.96861°D / 41.02528; 28.96861
Yaptıran	Saliha Sultan
Tamamlanma	1732 ya da 1733
Teknik ayrıntılar
Kitâbesini yazan	Seyyid Vehbi

Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi, İstanbul Azapkapı'da Lale Devri sonrasında I. Mahmud'un annesi Saliha Sultan tarafından yaptırılan çeşme. Sokollu Mehmet Paşa Camii, Saliha Sultan Sıbyan Mektebi ve Yeşildirek Hamamı ile beraber bir külliye oluşturması için tasarlanmıştır. Tarihsel süreç içerisinde çeşitli koruma ve düzenlemelere uğramıştır. İlk olarak 1953 yılında geniş kapsamlı bir şekilde restore edilen çeşme, son olarak da 2005 yılında onarılmıştır. Çeşmenin bir "meydan çeşmesi" olma özelliğini kaybetmesinde kent içindeki konumunun ve yaşanan yoğun trafiğin etkisi büyüktür. Meydan çeşmesi özelliğini kaybetmesi, görsel anlamdaki algısını da değiştirmiştir.

Saliha Sultan Çeşmesi İstanbul'un Beyoğlu ilçesinde bulunmaktadır. Bir başka tanımla Atatürk Köprüsü'nün kuzey ucunda, Yolcuzade İskender Caddesi ile bu caddenin altından geçen yolların oluşturduğu bir kavşak meydanındadır. Çeşme zemini kavşak üst yolundan altı metre daha aşağıdadır. Bu noktayı kullanan yaya ve sürücüler çeşmenin sadece çatısını görebilmektedir. Çeşmenin inşa edildiği dönemde önünde bir meydan bulunmaktaydı fakat zamanla yapılan kavşak ve yol düzenlemeleri bu meydanı tamamen yok etti.^[1] Bu noktadan sonra çeşme, meydan çeşmesi özelliği ile kentsel işlevini kaybetti. Çeşmenin batı tarafında Mimar Sinan tarafından inşa edilmiş 1577 tarihli Sokollu Mehmet Paşa Camii, doğusunda ise Yeşildirek Hamamı bulunmaktadır. Bu hamamın Azapkapı Hamamı veya Çeşme Meydanı Hamamı gibi farklı isimleri de bulunmaktadır. Çeşmenin kuzey tarafında ise 1733-34 tarihli Saliha Sultan Sıbyan Mektebi bulunmaktaydı fakat bu mektep 1957 yılındaki imar faaliyetleri sırasında Perşembe Pazarı virajının açıldığı sırada ortadan kaldırılmıştır.^[2] 1913 tarihli Alman Mavisi haritaları ve 1934 tarihli fotoğraflarda çeşmenin güneydoğusuna bitişik ahşap dokulu 2-3 katlı evler gözükmektedir. Bu evler de 1950-60 yılları arasında yok olmuştur. Çeşme günümüzde Vakıflar mülkiyetine aittir, ayrıca kentsel sit alanıdır ve kültür varlığı olarak tescillidir.^[3]

Çeşme Lale Devri sonrasında I. Mahmud'un annesi Saliha Sultan tarafından 1732-33'te yaptırılmıştır.^[4] II. Mustafa'nın eşlerinden biri olan Saliha Sultan, Osmanlı İmparatorluğu'nda çeşme yaptıran önemli valideler arasında gösterilmektedir. 1739 yılında ölen Saliha Sultan Yeni Cami arkasında bulunan Cedid Havatin Türbesi'ne defnedilmiştir. Çocukluğunu Haliç'in kuzey bölgelerinde geçiren Saliha Sultan çeşitli hayır eserlerini ise Azapkapı bölgesine yaptırmıştır. Saliha Sultan'ın çeşmeyi hangi mimara yaptırdığı konusunda kesin bir bilgi yoktur. Fakat haneden ailesine mensup kişilerin yaptırmak istediği yapılar genellikle Hassa Mimarlar Ocağı’na bağlı mimarlar tarafından yağıldığı için bu çeşmenin dönemin mimarbaşı olan Kayserili Mehmet Ağa'nın onayıyla yapıldığı düşünülmektedir.^[1][5] Fakat yeterli belge ve kayıt bulunmadığndan kesin bir sonuca varmak mümkün değildir. Çeşme kitabelerindeki yazılar dönemin öne çıkan şairlerinden Seyyid Vehbi'ye aittir. Suyolcuzade Mehmed Necib Efendi’den edinilen bilgilere göre hattat Eğrikapılı Mehmed Rasim Efendi bu yazıları taşa işleyen kişidir.^[3]

Çeşme asimetrik bir blok olarak inşa edilmiştir. Kare ya da dikdörtgen bir plan düzlemi üzerine yükselen farklı bir geometrik şekil tercih edilmiştir. Plan şeması dört yüzü birbirine eşit olan çeşmelerden daha farklı asimetrik bir şekle sahiptir. Üzerindeki çeşmeler ana duvarın dışına taşmaktadır. Su hazinesi sebil ve çeşmenin arka kısmında bulunmaktadır. Yapının güneybatı ve güneydoğu cephesinde üç, kuzeybatı cephesinde ise iki aynataşı bulunmaktadır. Sebil bölümü yanlarında mukarnas başlıklı sütunlarla çevrilidir ve dört pencereden oluşmaktadır. Güneybatı cephesinde ise bir havalandırma penceresi bırakılmıştır, diğer pencereler kapalıdır. Mukarnaslı bordürlerin devamı cephelerde sürekliliği sağlayan etkenlerdendir. Çeşmenin üstündeki çatı kurşunla kaplanmıştır. Su hazinesi üzerinde kasnaklı bir yapıya sahip ana kubbe yükselmektedir. Etrafında sekiz süs kulesi bulunan çeşme, yığma kâgir sistemi ile tasarlanmıştır. Dış duvarları mermer kaplıdır ve iç mekandaki duvarlar sıvalı bir şekildedir. Aynataşı kabaralarında ise bronz tercih edilmiştir. Çeşmenin bezeme programı meydan çeşmelerinin yapılmaya başlandığı Lale Devri'nin bezeme programlarına benzerdir. 1950'li yıllardan kalma fotoğraflarda çeşme etrafındaki ahşap evler görülmektedir. Çeşmenin ve çeşme etrafındaki yapıların zaman içerisindeki değişimi çekilen fotoğraflardan anlaşılmaktadır.^[3]

Bartlett’in 1838 ve Flandin’in 1858 tarihli gravürleri çeşmeye ait ilk görsel vesikalardır. Bu gravürler çeşmenin yapım tarihinden 100 yıl sonrasına aittir. Çeşmenin günümüzde bilinen en eski fotoğrafı ise 1840-1851 yılları arasında İstanbul'da bulunan James Robertson'a aitir.^[6] Bu fotoğraftan çeşme taşlarının eskimiş ve harap halde olduğu anlaşılmaktadır. 20. yüzyılın başlarına ait olduğu düşünülen iki fotoğrafta ise çeşme sebilinin parabet duvarları ile pencere kemerleri üzerindeki kırık mermerler göze çarpmaktadır. Kubbeler ise sağlam durumdadır. Sébah-Joailler'e^[7] ait 20. yüzyıl başlarına ait olduğu düşünülen fotoğraflarda ise çatı, ana kubbe ve süs kulelerinin hasarlı olduğu görülür. 1930-1940 yılları arasına ait İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi, Alman Arkeoloji Enstitüsü Fotoğraf Arşivi ve 1934 yılında Arkitekt Dergisi’nde yayınlanan fotoğraflardan çeşmenin uzun süreler bakımsız kaldığı anlaşılmaktadır. Bu fotoğraf belgelerinde çeşme etrafındaki ahşap evler ile Sıbyan mektebi yıkılmamış durumdadır fakat çeşme üst dokusunun büyük oranda yıkıldığı, su haznesi tonozunun ortaya çıktığı, mermer cephe kaplamalarında büyük hasarlar olduğu, bazı yalakların kırılmış olduğu ve çeşme üstünün bitkilerle kaplandığı açıkça görülmektedir. I. Dünya Savaşı öncesinde çeşmenin onarılması düşünülmüştür fakat savaşın başlaması ile onarım gerçekleşmemiştir. Kaynaklardan çeşmenin ilk onarım projesini mimar Kemal Altan'ın hazırladığı anlaşılmaktadır (1935-40).^[8] 1945-50 arasındaki fotoğraf belgelerinden çeşmenin onarılmadığı sadece küçük koruma işlemlerini yapıldığı gözükmektedir. Çeşmedeki ilk restore yüksek mimar Ali Saim Ülgen'in hazırladığı projelere göre 1953 yılında yapılmıştır.^[9] Yapılan restorasyon sonrasında 1954 yılında İstanbul Belediyesi Sular İdaresi Müdürlüğü tarafından “Azapkapı Çeşmesi” adında monografik bir kitapçık çıkartılmıştır. 1953 yılındaki restorasyonda İtalyan mimar Montani Efendi'nin çeşme hakkındaki çizimlerinden yararlanılmıştır. 1953 yılında yapılan onarılma görsel vesikalar arasında bazı farklılar gözükmektedir. Bu onarımdaki tüm müdahaleler için bırakılmış bir belge de yoktur. Çeşme 1996'ya gelindiğinde hızlı ve yüzeysel bir temizlikten geçmiştir son olarak da 2005 yılında restore edilmiştir.^[3]

• Beyoğlu'ndaki çeşmeler listesi

Wikimedia Commons'ta Saliha Sultan Çeşmesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Bibliyografya

• Topuz, Gülden (2012): Lale Devri'nde Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi'nin Süsleme Özellikleri (317125)
• Cesur, Emine Selcen (2001): Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi İle Çevresinin Koruma Ve Değerlendirilmesi (128606 )
• Koçyiğit, Fazilet (2013): Lale Devri İstanbul Çeşmeleri (340206)