Savant sendromu - Vikipedi

Savant sendromu
Diğer adlarOtistik savant, idiot savant (tarihsel)[1]
Yağmur Adam filminin ana karakterine ilham kaynağı olan savant, Kim Peek
UzmanlıkPsikiyatri, Nöroloji
BelirtilerOrtalamanın çok üzerinde belirli yeteneklere sahip genel zihinsel engel[1][2]
TiplerKonjenital, edinsel[3]
NedenleriOtistik spektrum bozukluğu, beyin hasarı gibi nörogelişimsel bozukluklar[1]
Sıklıkyaklaşık 1 milyon insanda bir[4]

Savant sendromu, belirgin zihinsel engele sahip bir kişinin ortalamanın çok üzerinde belirli yetenekleri gösterdiği nadir bir durumdur.[1][2] Savantların üstün olduğu beceriler genellikle bellek ile ilgilidir.[1] Bu yetenekler, hızlı hesaplama, sanatsal yetenek, harita yapımı veya müzikal yeteneği içerebilir.[1] Genellikle sadece bir istisnai beceri mevcuttur.[1]

Bu duruma sahip olanlar genellikle otistik spektrum bozukluğu gibi nörogelişimsel bir bozukluğa sahiptir veya beyin hasarı vardır.[1] Vakaların yaklaşık yarısı otizm ile ilişkilidir ve bu kişiler "otistik savant" olarak bilinirler.[1] Durum genellikle çocuklukta ortaya çıkarken, bazı vakalar yaşamın daha sonraki dönemlerinde ortaya çıkar.[1] DSM-5 içerisinde bir ruhsal bozukluk olarak tanınmamaktadır.[5]

Savant sendromunun her bir milyon insandan birini etkilediği tahmin edilmektedir.[4] Durum, 6:1 oranında erkekleri kadınlardan daha fazla etkilemektedir.[1] Durum ilk kez 1783 yılında tıbben açıklanmıştır.[1] Otizmi olan insanların 10'da 1'ine kadarında savant sendromu belirtileri bulunmaktadır.[1] Şu anda olağanüstü becerilere sahip yüzden az savantın yaşadığı tahmin edilmektedir.[1]

Belirtiler ve bulgular

[değiştir | kaynağı değiştir]
Britanyalı savant sanatçı Stephen Wiltshire tarafından Venice

Savant becerileri genellikle beş ana alandan birinde veya daha fazlasında bulunur: sanat, bellek, aritmetik, müzikal yetenekler ve uzamsal beceriler.[1] Savantlardan en yaygın olanları,[6][7] herhangi bir tarih için haftanın gününü hızlı ve doğru bir şekilde hesaplayabilen veya herhangi bir tarihe ait kişisel anıları hatırlayabilenlerdir. Gelişmiş bellek, sanat yeteneklerindeki anahtar "süper güç"tür.[6]

Savantların yaklaşık olarak yarısı otistik iken, diğer yarısında genellikle bir tür merkezî sinir sistemi hasarı veya hastalığı vardır.[1] Otizmi olanların yaklaşık %10'unda bir tür savant yeteneklerine sahip olduğu tahmin edilmektedir.[1][8][9]

Takvimsel savantlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir takvimsel savant (veya takvim savantı), zihinsel engeli olmasına rağmen, sınırlı bir on yıl veya belirli bir binyıl aralığında bir tarihin haftanın gününü veya tam tersini adlandırabilen kişidir.[7][10] İnsan takvim hesaplayıcıların nadir olması, muhtemelen genel nüfus arasında bu tür becerileri geliştirmek için motivasyon eksikliğinden kaynaklanmaktadır, ancak matematikçiler benzer becerileri edinmelerine izin veren formüller geliştirmişlerdir.[10] Öte yandan takvimsel savantlar, sosyal olarak ilgi çekici becerilere yatırım yapmaya eğilimli olmayabilir.[11]

Mekanizma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Psikolojik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaygın olarak kabul edilen hiçbir bilişsel teori, savantların yetenek ve eksiklik kombinasyonunu açıklamaz.[12] Otizmli bireylerin ayrıntı odaklı işlemeye eğilimli oldukları ve bu bilişsel tarzın otizmi olan veya olmayan bireyleri savant yeteneklerine yatkın hâle getirdiği öne sürülmüştür.[13] Başka bir hipotez, savantların hiper sistemize olması ve böylece bir yetenek izlenimi vermesidir. Hiper-sistemize etme, empati kurma-sistemize etme teorisinde insanları dış dünya hakkındaki gerçekleri sistemleştirme yerine başkalarıyla empati kurma becerilerine göre sınıflandıran aşırı bir durumdur.[14] Ayrıca, savantların detaylarına gösterilen dikkat, bu benzersiz bireylerdeki gelişmiş algı veya duyusal aşırı duyarlılığın bir sonucudur.[14][15] Ayrıca bazı savantların, normalde bilinçli farkındalık için mevcut olmayan tüm insan beyninde var olan düşük seviyeli, daha az işlenmiş bilgilere doğrudan erişerek çalıştıkları da doğrulanmıştır.[16]

Nörolojik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı durumlarda savant sendromu, sol ön temporal lobda şiddetli kafa travmasının ardından indüklenebilir.[1] Savant sendromu, beynin bu bölgesini geçici olarak devre dışı bırakmak için Manyetik Uyarım Tedavisi kullanılarak yapay olarak çoğaltılmıştır.[17]

Epidemiyoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaç kişinin savant becerilere sahip olduğuna dair nesnel olarak kesin bir istatistik yoktur. Tahminler, "son derece nadir"den otizmi olan on kişiden birinin çeşitli derecelerde savant becerilere sahip olmasına kadar değişmektedir.[1][18] 137 otistik çocuk ebeveyni üzerinde 2009 yılında Britanya'da yapılan bir araştırma, %28'inin çocuklarının "normal" insanlar için bile alışılmadık bir düzeyde beceri veya güç olarak tanımlanan savant beceri kriterlerini karşıladığına inandığını ortaya koymuştur.[19] 50 kadar ani veya edinilmiş savant sendromu vakası rapor edilmiştir.[20][21]

Savant sendromlu erkeklerin sayısı, kadınları kabaca 6:1 (Finlandiya'da) oranında geride bırakmaktadır.[22] Bu, 4,3:1 otizm spektrum bozukluklarının cinsiyet oranı eşitsizliğinden biraz daha yüksektir.[23]

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

İdiot savant (Fransızca: "aptal dahi") terimi, ilk kez Down sendromunu tanımlasıyla bilinen John Langdon Down tarafından 1887 yılında durumu tanımlamak için kullanıldı. Bu terim daha sonra yanlış bir isimlendirme olarak kabul edildi. Çünkü bildirilen vakaların tümü, başlangıçta çok ciddi zihinsel engelli bir kişi için kullanılan tanıma uymuyordu. Ayrıca otistik savant terimi, bozukluğun bir tanımı olarak da kullanıldı. Bu isim de daha sonra idiot savant gibi yanlış isimlendirme olarak kabul edildi. Çünkü savant sendromu teşhisi konanların sadece yarısı otistikti. Teşhisin doğruluğu ve bireye karşı haysiyet ihtiyacının anlaşılması üzerine, savant sendromu terimi yaygın olarak kabul edilen terminoloji haline geldi.[1][18]

Tanınmış otistik savantlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Treffert DA (Mayıs 2009). "The savant syndrome: an extraordinary condition. A synopsis: past, present, future". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1351-7. doi:10.1098/rstb.2008.0326. PMC 2677584 $2. PMID 19528017. 
  2. ^ a b Miller LK (Ocak 1999). "The savant syndrome: intellectual impairment and exceptional skill". Psychological Bulletin. 125 (1): 31-46. doi:10.1037/0033-2909.125.1.31. PMID 9990844. 
  3. ^ Hughes JR (2012). "The savant syndrome and its possible relationship to epilepsy". Advances in Experimental Medicine and Biology. 724: 332-43. doi:10.1007/978-1-4614-0653-2_25. ISBN 978-1-4614-0652-5. PMID 22411254. 
  4. ^ a b Hyltenstam, Kenneth (2016). Advanced Proficiency and Exceptional Ability in Second Languages (İngilizce). Walter de Gruyter GmbH & Co KG. s. 258. ISBN 9781614515173. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021. 
  5. ^ Sperry, Len (2015). Mental Health and Mental Disorders: An Encyclopedia of Conditions, Treatments, and Well-Being [3 volumes]: An Encyclopedia of Conditions, Treatments, and Well-Being (İngilizce). ABC-CLIO. s. 969. ISBN 9781440803833. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021. 
  6. ^ a b Saloviita T, Ruusila L, Ruusila U (Ağustos 2000). "Incidence of Savant Syndrome in Finland". Perceptual and Motor Skills. 91 (1): 120-2. doi:10.2466/pms.2000.91.1.120. PMID 11011882. 
  7. ^ a b Kennedy DP, Squire LR (Ağustos 2007). "An analysis of calendar performance in two autistic calendar savants". Learning & Memory. 14 (8): 533-8. doi:10.1101/lm.653607. PMC 1951792 $2. PMID 17686947. 
  8. ^ Treffert, Darold A. "The Autistic Savant". Wisconsin Medical Society. 13 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021. 
  9. ^ "Savant Syndrome Statistics". Health Research Funding. 12 Temmuz 2014. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021. 
  10. ^ a b Conway, Richard; Carney, Daniel P. J. (June 2006). "Calendrical savants: Exceptionality and Practice". Cognition. 100 (2): B1-B9. doi:10.1016/j.cognition.2005.08.001. PMID 16157326. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020. 
  11. ^ Cowan R, Frith C (May 2009). "Do calendrical savants use calculation to answer date questions? A functional magnetic resonance imaging study". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1417-24. doi:10.1098/rstb.2008.0323. PMC 2677581 $2. PMID 19528025. 
  12. ^ Pring, Linda (2005). "Savant talent" (PDF). Developmental Medicine & Child Neurology. 47 (7): 500-503. doi:10.1017/S0012162205000976. PMID 15991873. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Şubat 2021. 
  13. ^ Happé F, Vital P (Mayıs 2009). "What aspects of autism predispose to talent?". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1369-75. doi:10.1098/rstb.2008.0332. PMC 2677590 $2. PMID 19528019. Diğer özet – The Economist (16 Nisan 2009). 
  14. ^ a b Baron-Cohen S, Ashwin E, Ashwin C, Tavassoli T, Chakrabarti B (Mayıs 2009). "Talent in autism: hyper-systemizing, hyper-attention to detail and sensory hypersensitivity". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1377-83. doi:10.1098/rstb.2008.0337. PMC 2677592 $2. PMID 19528020. 
  15. ^ Mottron L, Dawson M, Soulières I (May 2009). "Enhanced perception in savant syndrome: patterns, structure and creativity". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1385-91. doi:10.1098/rstb.2008.0333. PMC 2677591 $2. PMID 19528021. 
  16. ^ Snyder A (Mayıs 2009). "Explaining and inducing savant skills: privileged access to lower level, less-processed information". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1399-405. doi:10.1098/rstb.2008.0290. PMC 2677578 $2. PMID 19528023. Diğer özet – The Economist (16 Nisan 2009). 
  17. ^ Snyder A (May 2009). "Explaining and inducing savant skills: privileged access to lower level, less-processed information". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1399-405. doi:10.1098/rstb.2008.0290. PMC 2677578 $2. PMID 19528023. 
  18. ^ a b "Archived copy". 25 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2012. 
  19. ^ Howlin P, Goode S, Hutton J, Rutter M (Mayıs 2009). "Savant skills in autism: psychometric approaches and parental reports". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 364 (1522): 1359-67. doi:10.1098/rstb.2008.0328. PMC 2677586 $2. PMID 19528018. Diğer özet – The Economist (16 Nisan 2009). 
  20. ^ Yant-Kinney, Monica (20 Ağustos 2012). "An artist is born after car crash". The Inquirer. Philadelphia. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2012. 
  21. ^ "'A ski accident left me with advanced mental abilities': US woman tells her extraordinary story". Daily Telegraph. 17 Nisan 2015. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021. 
  22. ^ Treffert, Darold. A Visual Feast 25 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  23. ^ Newschaffer CJ, Croen LA, Daniels J, Giarelli E, Grether JK, Levy SE, Mandell DS, Miller LA, Pinto-Martin J, Reaven J, Reynolds AM, Rice CE, Schendel D, Windham GC (2007). "The epidemiology of autism spectrum disorders". Annual Review of Public Health. 28: 235-58. doi:10.1146/annurev.publhealth.28.021406.144007. PMID 17367287. 
  24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  25. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  26. ^ a b c "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 4 Mart 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  27. ^ http://www.wisconsinmedicalsociety.org/savant_syndrome/savant_profiles/jonathan_lerman 13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  28. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  29. ^ http://www.wisconsinmedicalsociety.org/savant_syndrome/savant_profiles/derek_paravicini 25 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. http://www.cbsnews.com/stories/2005/10/20/60minutes/main957718_page3.shtml 22 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  30. ^ http://www.space.com/scienceastronomy/nasa_peek_041108.html 15 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,
  31. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 14 Nisan 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  32. ^ James Henry Pullen:
  33. ^ Matt Savage:
  34. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  35. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 
  36. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Savant_sendromu&oldid=31396200" sayfasından alınmıştır