Silahtarağa Elektrik Santrali - Vikipedi

Silahtarağa Elektrik Santrali

Elektrik santralinin 1920 yılına ait bir görüntüsü
Genel bilgiler
Durum	İstanbul Bilgi Üniversitesi'nin Santralistanbul yerleşkesi ve müze olarak kullanılmakta.
Tür	Elektrik santrali
Mimari tarz	Birinci Ulusal Mimarlık Akımı
Konum	Silahtarağa, Eyüpsultan
Adres	Kazım Karabekir Cad. No:2
Şehir	İstanbul
Ülke	Türkiye
Koordinatlar	41°04′02″K 28°56′45″D / 41.06722°K 28.94583°D / 41.06722; 28.94583
Mevcut kullanan	İstanbul Bilgi Üniversitesi
Temel atma	1911
Tamamlanma	1914
Yenileme	2004-2007
Kapanma	1983
Sahip	Osmanlı İmparatorluğu
Yenileme bilgileri
Mimarlık firması	Emre Arolat Architects Nevzat Sayın Mimarlık Hizmetleri Mimarlar ve Han Tümertekin
Ödüller	DASA Ödülü
Resmî site
santralistanbul.org

Silahtarağa Elektrik Santrali, Silahtarağa Termik Santrali ya da kısaca Silahtarağa Santrali, İstanbul'da bulunan eski bir enerji üretim tesisidir.^[1] 1914 yılında, Osmanlı İmparatorluğu döneminde kurulan kömür yakıtlı santral, kurulduğu tarihten, kapılarını kapattığı 1983 yılına değin İstanbul'un enerji gereksiniminin karşılanmasında kullanıldı.^[1] 20 yıl metruk durumda kaldıktan sonra, İstanbul Bilgi Üniversitesi tarafından 20 yıllığına kiralandı ve tesis restore edilerek üniversite yerleşkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye başladı. 2007'de yenilenmiş biçimde açılan tesis, günümüzde Santralistanbul olarak hizmet vermeye devam etmektedir.

Silahtarağa Elektrik Santrali, İstanbul'un Avrupa Yakası'nda, Eyüpsultan ilçesine bağlı Emniyettepe mahallesi sınırları içinde bulunmaktadır. Ancak santralin bulunduğu bölge, III. Selim'in silahtarı Seyit Abdullah Ağa'nın yörenin geçmişindeki oynadığı önemli rol nedeniyle Silahtarağa olarak anılmaktadır.^[2][3] Tesis de bu nedenle halk arasında Silahtarağa Santrali olarak da adlandırılmıştır

Santral, Haliç'in karanın içine sokulduğu en iç noktada; Alibey ve Kâğıthane derelerinin birleşerek Haliç'e döküldüğü noktada 118 bin m²lik bir alanda kurulmuştur.^[2] Günümüzde üniversite, müze ve sanat galerisi olarak kullanılan santral bölgenin işlek merkezlerinden biri olmuştur. Gaziosmanpaşa, Fatih, Kâğıthane ve Şişli gibi merkezlere yakınlığı nedeniyle pek çok İETT hattının kesişim noktasında kalan santrale toplu taşımayla ulaşım İETT'nin 36T, 37T, 399B, 44B, 47, 47E, 47Ç, 49, 49B, 49G, 49Y, 50D ve TM3 numaralı hatlarıyla mümkündür.^[4]

1902 yılında Tarsus yakınlarında kurulan küçük çaplı bir hidroelektrik santralin dışında, Silahtarağa Santrali, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk enerji tesisiydi. Sultan Abdülhamit elektriğin İstanbul'a gelmesini 8 yıl geciktirmiştir (1902-1910).^[5] Kronolojik olarak ilk tesis olmasa da, ülke sınırları içinde bir kente hizmet vermesi amacıyla yapılan ilk tesisti. Tesisin kurulması için ilk adım 1910 yılında devlet tarafından açılan ihaleyle atılmıştır.^[6] İhaleyi Avusturya-Macaristan İmparatorluğu sermayeli Ganz Electric Company kazandı.^[1] Şirket 1911 yılında, Brüksel Bankası (Fransızca: Banque de Bruxelles) ve Macar Kredi Genel Bankası'ndan (Fransızca: Banque Générale de Credit Hongrois) aldığı finansal destekle Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi'ni kurdu ve devletten 50 yıllık elektrik üretim imtiyazı almış oldu.^[1][7][8][9] Yapılan etütler sonucunda İstanbul'da hidroelektrik güç elde etmeye uygun su kaynağı bulunmadığına kanaat getirilince kömür yakıtlı bir tesis kurulması kararlaştırıldı.^[8] Şirket derhâl Silahtarağa semtinde bir termik santral kurma işlemlerine başladı.

1913 yılında tamamlanarak kullanıma girmesi planlansa da o yıl aşırı yağışlar nedeniyle bölgeyi etkileyen su baskınları ve Balkan Savaşı'nın etkileri tesisin açılmasını geciktirdi.^[9] Tesis 11 Şubat 1914'te resmen açılışını yaptı. Üretilen elektrik ilk olarak İstanbul tramvaylarına ve Osmanlı sultanının o dönemde yaşadığı Dolmabahçe Sarayı'na verildi.^[1][7] Böylece İstanbul'da havagazına bir alternatif enerji türü doğmuş oldu. Şirketin kurucu sahibi aynı yıl içinde santrali Belçika menşeli SOFINA şirketine devretti.^[6]

Santralde kullanılması için gereksinim duyulan kömür Zonguldak'tan denizyoluyla getiriliyordu.^[8][9] 1915 yılında Rus donanması kömür taşıyan Şirket-i Hayriye gemilerini batırdığı için hem güvenliği sağlamak; hem de işleyişi hızlandırmak amacıyla İstanbul'un kuzeyindeki linyit ocaklarıyla santralin bulunduğu Silahtarağa semti arasında bir dekovil tren hattı kuruldu.

Kurulduktan kısa bir süre sonra tramvayların yanı sıra Suriçi, İstinye ve Pera bölgelerine elektrik vermeye başladı. Harbiye Nezareti tarafından İstanbul atlı tramvaylarının tüm atları 30 bin altın karşılığında satın alınmış olduğundan; santralde üretilen elektrik ağır aksak işleyen İstanbul toplu taşımacılığına da çare oldu.^[10] Pera bölgesinin aydınlatma imtiyazını elinde bulunduran Pera Şirketi'yle yaşanan imtiyaz çatışması çözüme kavuşunca elektrikle çalışan tramvaylar hizmete sokuldu. İlk elektrikli tramvaylar 20 Şubat 1914 tarihinde Karaköy Meydanı'nda yapılan törenle Galata Köprüsü üzerinden geçtiler.^[10] 1920 yılında başlayarak santralden elde edilen elektrikle cadde ve sokaklar da aydınlatılmaya başlandı.^[7]

Santralin işletmesini yapan yabancı sermayeli şirket, Osmanlı Devleti dağıldıktan sonra kurulan cumhuriyet yönetimi süresince de faaliyetini sürdürdü. İlk olarak ülkede değişen rejim nedeniyle şirket unvan değişikliğine gitti ve adını Türk Anonim Elektrik Şirketi olarak değiştirdi.^[6] 1926 yılında İstanbul Boğazı'na Arnavutköy-Vaniköy arasında sualtı kabloları döşenerek Anadolu Yakası'na da elektrik verildi.^[1] Santral, 1937 yılında devlet tarafından satın alınarak kamulaştırıldı ve Nafia Vekaleti'ne bağlı Elektrik Umum Müdürlüğü'ne geçti.^[6] İstanbul Belediyesi, İstanbul Elektrik Tünel ve Tramvay İşletmeleri Umum Müdürlüğü'nü (İETT) kurunca santral 1 Temmuz 1938 tarihinde buraya devredildi.^[1][6]

Santral, 1952 yılına değin İstanbul'un elektrik gereksinimini tek başına karşıladı. Bu tarihte devlet eliyle yeni kurulan Çatalağzı Termik Santrali ile arasında bağlantı kuruldu ve İstanbul'un elektrik yükü bu iki merkez arasında paylaştırıldı.^[9] Santralin yönetimi 1962'de Etibank'a; 1970'te ise Türkiye Elektrik Kurumu'na geçti.^[1][6] Ambarlı Termik Santrali 1976 yılında tam kapasiteyle çalışmaya başlayınca, Silahtarağa Santrali'nin İstanbul elektrik dağıtımındaki payı iyiden iyiye azalmış oldu.^[9]

Türbin ve kazanlarının yıpranması ve Haliç çevresinde yarattığı aşırı kirlilikten dolayı ekonomik ömrünü tamamladığına karar verildi ve tesis 1 Mart 1983 tarihinde faaliyetine son verdi.^[9] Boşaltılan tesis binaları 20 yıl boyunca atıl vaziyette kaldı. 2004 yılında Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca İstanbul Bilgi Üniversitesi'ne tahsis edildi.^[1] Üniversite yönetimi, tesisin aslına uygun bir biçimde yenilenerek yeniden kullanıma kazandırılması için çalışmalara başladı. Tesis arazisi tamamen elden geçirilerek üniversite yerleşkesi, müze ve sanat galerisi olarak hizmet vermeye başladı. Bu dönüşümle birlikte tesis Santralistanbul adıyla anılmaya başlandı.^[1][9]

1914 ve 1983 yılları arasında, 69 yıllık ömrü boyunca İstanbul'un enerji gereksinimini karşılayan santral kapatılmasının ardından boşaltıldı ve terk edildi. Boşalan yapılara herhangi bir kurum taşınmadığı gibi, yapılara onarımda da bulunulmadı. 1990 yılında Eyüp Belediyesi metruk yapıların elden geçirilerek bir Enerji Müzesi olarak değerlendirilmesi önerisinde bulundu. Bunun üzerine yapılan incelemeler sonucunda santral yapıları 1991 yılında İstanbul 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'nun 2532 sayılı ve 6 Mart 1991 tarihli kararı ile korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillendi.^[11][12] 90'lı yılları koruma altında fakat hâlen onarımsız geçiren santralin, etkin olarak kullanılabilmesi için 2000'li yıllarda birtakım öneriler ortaya atıldı. Bunlardan en göze çarpanları: 2001 yılında Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi'nin İstanbul Teknik Üniversitesi ile birlikte oluşturduğu teknopark projesi ve 2002 yılında İstanbul Bilgi Üniversitesi'nin kurucusu Oğuz Özerden'in santral yapılarını bir üniversite yerleşkesine dönüştürme önerisiydi.^[13] Özerden'in planına göre santral yapıları restore edilerek eğitim kurumu olarak kullanılmasının yanı sıra bir enerji müzesi ve çağdaş sanat galerisi olarak da hizmet verecekti. Yapı üzerinde söz sahibi kurum olan Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Özerden'in projesini uygun görerek onay verdi. Elektrik Mühendisleri Odası yürütmeyi durdurmak için dava açtıysa da, dava Özerden'in projesi uygulamaya konulması yönünde sonuçlandı.^[13]

2005 yılında öngörülen onarımların yapılması için sunulan proje Koruma Kurulundan geçti. Mali destekçilerin ve İstanbul Büyükşehir ile Eyüp belediyelerinin de katkılarıyla tesis içinde bulunan yapıların aslına uygun restorasyonuna başlandı. Bu kapsamda, Birinci Ulusal Mimarlık Akımı'nın üslubunu taşıyan santral yapıları, memur lojmanları, bir cami ve 1913 yılına ait makine donanımı restore edildi.^[12] Tesis arazisine eklenen yeni binalarda; İstanbul Bilgi Üniversitesi için derslikler, bir amfi tiyatro ve sanat galerisi açıldı. Silahtarağa Elektrik Santrali, 8 Eylül 2007 tarihinde kapılarını Santralistanbul adı altında yeniden açarak bir sanayi müzesi olarak İstanbul'a kazandırıldı.^[11] Müze bölümü pazartesi günleri dışında hafta içi her gün 10.00 ile 18.00 saatleri arasında; hafta sonları ise 10.00 ile 20.00 saatleri arasında ziyaret edilebilmektedir.^[14]

• Silahtarağa, Eyüpsultan
• Santralistanbul
• Silahtarağa-Kilyos dekovil hattı
• İstanbul Bilgi Üniversitesi

Wikimedia Commons'ta Silahtarağa Elektrik Santrali ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Santralistanbul resmî sayfası23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Yapı^{[ölü/kırık bağlantı]}