Türkiye'de madencilik - Vikipedi

Türkiye'de madencilik gelişmiş sanayi kollarından biridir. Türkiye madenler bakımından zengin bir ülkedir. Ayrıca bazı madenler bakımından dünyanın önemli ülkeleri arasındadır. Türkiye'nin madenlerinin tamamı henüz belirlenmemiştir. Maden arama çalışmaları hızla devam etmekte ve yeni maden yatakları bulunmaktadır. Türkiye'nin madenciliğinin şu andaki üretimi, tümüyle kendi endüstri kuruluşlarımızın gereksinimine yönelik değildir. Bir kısmı ham olarak ya da yarı işlenmiş halde yurt dışına satılmaktadır.

6592 sayılı Maden Kanunu'na göre "Madenler Devletin hüküm ve tasarrufu altında olup, içinde bulundukları arzın mülkiyetine tabi değildir. Madenler, devlet ya da üretilen madenden devlet hakkı ödenerek özel veya tüzel kişiler tarafından işletilebilir."

Anadolu, madenciliğin eskilere dayandığı bir yerdir. Osmanlı'da 1815'te Bandırma'da bor, 1829'da Zonguldak'ta taş kömürü, 1848'de Bursa- Harmancık'ta krom bulunmuştur.^[1] Cumhuriyetin ilanından sonra, 1935'te kurulan Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA), madenciliğimizi ciddi biçimde ele alınmasına yönelik olan bir kuruluştur. Bu kuruluş, arama çalışmaları gerçekleştirirken yine cumhuriyet döneminde kurulan Etibank, işletme ve pazarlama işlerini yürütmeye başlamıştır. 1957'de Türkiye Kömür İşletmeleri kömür üretimini Etibank'tan devralmıştır. Bu devlet kuruluşlarından başka, özel sektör kuruluşları da bulunmaktadır.

Dünyadaki endüstriyel ham madde rezervinin %2,5’i; kömür rezervlerinin %1’i; jeotermal potansiyelinin % 0,8’i ve metalik maden rezervlerinin %0,4’ü Türkiye'dedir. Dünyadaki yeri açısından en zengin maden: dünya rezervinin %72’sinin bulunduğu bor mineralleridir.^[2] Ülke coğrafyasında jeolojik zaman çeşitliliği ve farklı coğrafi etkiler bulunması nedeniyle çeşit olarak zengin, rezerv olarak nispeten sınırlı durumdadır. Gezegende üretimi ve ticareti yapılan 90 türde maden ve mineralden 13’ü ekonomik ölçekte ülkede yer almaz. 22 maden rezervi yeterli ve ihraç edilir konumda; 28 maden türünde ise kısmen yeterli konumdadır. 27 maden ve mineralin rezervleri ve tenörleri, ekonomik madencilik için yetersizdir. Türkiye, madencilik açısından "kendine kısmen yeterli" olan ülkeler arasındadır. Ülkede ekonomik şekilde var olan madenler: bor, barit, jips, lületaşı, mermer, diyatomit, perlit, manyezit, stronsiyum tuzları, sepiyolit, fluorit, kireçtaşı, ponza, sodyum sülfat, zeolit, profilit, kuvars-kuvarsit, linyit, feldspat, kayatuzu, olivin, dolomit, silis kumu, bentonit, trona, asbest, kalsit ve Zımpara taşı olarak sıralanabilir.^[3][4]

• Türkiye'nin kendine yeten ve ayrıca dışsatıma konu olan endüstriyel hammaddeleri: mermer, doğal taşlar, bor tuzları, feldspat, çimento hammaddeleri, perlit, pomza, sodyum sülfat, sölestin, kaya tuzu, barit, manyezit, kaolin, lüle taşı, dolomit, jips, kuvars kumu, bentonit, zımpara, pirofillit, kalsit.
• Yeterli rezerv olup da değerlendirilmeyenler: Trona, Asbest, Fluorit, Disten, Diyatomit, Zeolit, Olivin, Sepiolit, Vermikülit, Alunit
• Normal ölçüde, ihtiyaca bağlı olarak işletilen hammadde kaynakları: Kil, Halloysit, Nefelinsiyenit, Tras, Yapı Taşları, Kalker-marn, Kum-Çakıl, Tuğla Toprakları
• Rezervi ülkeye yetmeyen endüstriyel hammaddeler: fosfat, kükürt, grafit, mika, wollastonit, talk.
• Ülkede işletilebilecek nitelikte bulunmayan hammaddeler: potasyum tuzları, lityum, titan mineralleri, zirkon, andaluzit, silimanit, korindon, elmas, iyot, brom.^[5]

Türkiye altın yatakları Ege, Doğu Karadeniz, İç Ege ile Doğu Anadolu'da yoğunluktadır. Aktif madenlerde çıkarılan Altın için ortalama 0,6-12,65 gram/ton cevher tenörü bulunmaktadır. Ülke topraklarında işletilebilir altın rezervinin 1000 ton, jeolojik yapı ve altın oluşum modellerine bağlı potansiyelin 6 000-7 000 ton tahmin edilmektedir.^[6]

Ülkede verilen altın arama ruhsatlarının sadece %0.28'i ekonomik olarak işletilmeye uygun orta büyüklükte bir madendir.^[7] Orta büyüklükteki maden rezervleri 1-5 milyon ons altına sahiptir.

Efemçukuru, Menderes (İzmir), Ovacık, Bergama (İzmir), Havran (Balıkesir), Mastra (Gümüşhane), Sart, Salihli (Manisa), İliç (Erzincan), Sivrihisar (Eskişehir), Kocasinan (Kayseri), Kışladağ Eşme, (Uşak) altın üretimi devam etmektedir.^[6] Altın üretimi 2000 ile 2013 yılları arasında düzenli olarak artmış, bu yıldan sonra azalmaya başlamıştır.^[10]

Bakır, kolay işlenen ve hayli geleceği olan bir madendir. Elazığ'da Maden (Ergani Bakır İşletme), Artvin'de Murgul (Göktaş) ve Kastamonu'da Küre bakır çıkartılan yerlerdir. Rize Çayeli'nde bulunan bakır yatakları ise 1994 yılından itibaren işletilmeye başlanmıştır.^[11]

Kahramanmaraş'ın Afşin-Elbistan ilçeleri arasındaki bölgede yapılan çalışmalarda 2013 yılında yaklaşık 1 milyar tonluk rezerv olduğu düşünülen bakır yatağı bulunmuştur.^[12]

Kullanım alanı yaygın olan bor madeni, boraks ve asitborik elde edilmesi bakımından da önemlidir. Balıkesir'de Sultançayırı ve Bigadiç Eskişehir'de Seyitgazi ve Kütahya çevresi önemli çıkarım alanlarıdır. Türkiye, bor minerallerinde dünyanın en zengin ülkesidir. Ayrıca bor madeni, deri renklendirici, böcek ve bitki öldürmede de kullanılır.

Konya'nın Seydişehir ilçesi, Antalya'da Akseki, Gaziantep'te İslâhiye ve Muğla'nın Milas ilçesinde çıkarılan boksit madeni alüminyumun ham maddesidir.

Türkiye'nin birçok yerinde çıkarılan bir madendir. Demir çıkarımının %80'ini Doğu Anadolu bölgesi içerisinde kalan Divriği sağlar. Balıkesir'de Eymir ve Çarmık, Ege Bölgesinde Ayazmand ve Torbalı, Kahramanmaraş ile Kayseri arasında Faraşa ve Karamadazı, Sivas Hekimhan arasında Hasan Çelebi ve Doğu Marmara'da Çam Dağı, önemli demir alanlarıdır. Demir, endüstride en çok kullanılan maden cevheridir.

Sert, paslanmaz ve iyi parlatılan bir maden olan krom, kaplamacılık ve çelik yapımında yaygın olarak kullanılır. Türkiye'de yaygın olarak çıkarılan madenlerden biri de kromdur. En zengin krom yatakları; Elazığ'da Guleman (%44), Batı Akdenizde (Fethiye, Marmaris arasında) Dalaman havzası, Kütahya ile Bursa arası ve Eskişehir'in doğusundaki Seyitgazi'de yer alır. Adana'nın kuzeyindeki Aladağ yöresinde de yeni krom yatakları bulunmuştur. Aladağ krom yatakları, Dünyanın en zengin yataklarıdır. Türkiye, krom çıkarımında dünyada 3. sıradadır. Türkiye, çıkardığı kromu büyük ölçüde cevher olarak satmaktadır. Bu nedenle çıkarımını dış taleplere bağlı olarak ayarlanır.

Kükürt Türkiye'de, Isparta'nın Keçiborlu ilçesi ile Denizli'nin Sarayköy ilçesinde bulunur. Kükürt barut, kibrit üretiminde kullanılmaktadır. Ayrıca tarım ilacı ve gübre yapımında da kullanılır.

Manganez Türkiye'de Zonguldak'ın Ereğli ve Artvin'in Borçka (Murgul) çevrelerinde çıkartılan bir madendir. Denizli Tavas'ta yeni yatakları bulunmuştur. Çeliğe sertlik kazandırmak ve direncini artırmak için kullanılır.

İzmir'in Ödemiş ve Karaburun, Konya'nın Sarayönü çevresinde ve ayrıca Niğde civarlarında çıkartılır. Dişçilik sanayisinde ve termometre yapımında kullanılır.

Çeşitli yollarla elde edilen bir doğal kaynaktır. Kayatuzu olarak çıkartıldığı gibi, deniz suyundan ve açık işletme olarak Tuz Gölü'nden de elde edilir. En fazla tuz üretimi İzmir'deki Çamaltı tuzlasında, deniz suyundan elde edilir. Çankırı, Erzurum, Kars, Nevşehir, Kırşehir, Yozgat ve Konya'da işletilmektedir. Türkiye, birçok madende zengin bir ülkedir. Bu madenlerden bazıları turistlik eşya yapımında kullanılır. Lületaşı (Eskişehir'de) ve oltu taşı (Erzurum'da) bu özellikte olanların en önemlileridir.

Yurdumuzda tüketilen enerji kaynakları arasında taş kömürünün önemli bir yeri vardır. Ayrıca demir-çelik ve kimya sanayilerinin önemli ham maddesidir. Başlıca taş kömürü yataklarımız; Zonguldak,Bartın ve çevresindedir. Burası Türkiye'nin tek maden kömürü havzasıdır. Bir milyon tonu aşan rezervi vardır.

Yaygın olarak Türkiye'nin her bölgesinde çıkarılmaktadır. Ege bölgesi linyitleri oldukça kalitelidir. Manisa'da Soma, Kütahya'da Tavşanlı, Tunçbilek ve Değirmisaz, Amasya'da Çeltek ve Erzurum en önemli çıkarım yerleridir. Kahramanmaraş'ın (Afşin-Elbistan),Muğla'nın Yatağan ve Milas linyitlerinin kalori değeri düşüktür. Bu nedenle termik santrallerde kullanılır.

En önemli kullanım alanları akü imâlatı, yer altı iletişim kablolarının izolasyonu, mühimmat yapımıdır. Balıkesir'de Balya, Elazığ'da Keban, Çanakkale'de Yenice, Kayseri'de Zamantı başlıca çıkarılan yerlerdir.

14 bin derece sıcaklığa dayanır. Isıya dayanıklı araç ve gereç yapımında kullanılır. Kansorejen madde bulundurması nedeniyle, kullanımı sınırlandırılmıştır. Eskişehir, Bursa, Erzincan, Hatay, Kars, Ağrı, Malatya, Sivas, İskenderun, Uşak ve Konya'da çıkarılır.

• Dilâver Paşa Nizamnamesi
• Türkiye'de kömür
• Türkiye'de maden mühendisliği eğitimi