Toharistan Yabguluğu - Vikipedi

Toharistan Yabguluğu
658-759
BaşkentVarvaliz (Kunduz)
HükûmetMonarşi
Yabgu 
Tarihçe 
• Kuruluşu
658
• Dağılışı
759
Öncüller
Ak Hun İmparatorluğu

Toharistan Yabguluğu (Çince: 吐火羅葉護政權 veya 吐火罗叶护政权; Pinyin: Tǔhuǒluó Yèhù Zhèngquán[1][2]), Belh ile Badahşan arasında yer alan Toharistan'da Batı Göktürk yabguları tarafından yönetilmiş Türk hükümdarlığı.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Toharistan bölgesi -Baktriya adıyla da tesmiye olunur[3]- tarihin akışı içerisinde değişik boyların ilgisini çekmeyi başarmıştır. Ceyhun Irmağı'yla sulanan geniş otlaklara sahip olması bölgeyi geçimleri sürülere bağlı olan kabilelerin gözünde cazip kılan özelliklerden biridir. Öte yandan Himalaya Dağları'nın batı uzantısı olan tepeler ile Hindukuş Dağları bölgeyi çevreleyerek güvenli hâle getirmektedir. Ayrıca bölgenin bu özelliği sayesinde burada kurulan devletler varlıklarını uzun süre koruyabilmişlerdir.[4]

6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Toharistan ve Soğdiana'da bölgenin coğrafi şartlarından yararlanan Ak Hunlar (Eftalitler) hüküm sürmektedir. Göktürk Kağanlığı'nın batı kanadının hükümdarı İstemi Yabgu'nun 554-555 yıllarında savaş ilan etmesinin ardından 557'de Sasani Hükümdarı I. Hüsrev ile ittifak yapması sonucu Ak Hunlar mağlup düşmüş ve dağılma sürecine girmiştirler.[5] Bilahare Toharistan'da otorite boşluğu ortaya çıkmıştır. Otoriteyi ele geçirmek isteyen Göktürk Kağanlığı, Çin kaynağı Soei chou'nun aktardığına göre bu durumdan faydalanmak için bölgeye T'ong chad Tse-k'i adlı bir şahsı göndermiştir.[6] Göktürkler gün geçtikçe Toharistan'da etkisini arttırmıştır. Ak Hunlarlar ise devletleri yıkıldıktan sonra Toharistan'da yaşamaya devam etmişlerdir. Siyasi açıdan aktif olmasalar da oluşturdukları küçük müstakil krallıklar vardır.[7]

616-617 yıllarında Ermeni asıllı Sasani komutan Smbat Bagratuni, Toharistan'da oturmakta olan Akhunlara karşı iki sefer düzenlemiştir. Bunun üzerine Akhunlar, Göktürk Kağanlığı'nın 6. yüzyılın sonlarında bölünmesi sonucu devletin batı kısmında kurulan Batı Göktürk Kağanlığı'ndan yardım istemiştir. Batı Göktürk Hükümdarı Tong Yabgu Kağan, bu isteğe cevap vermiş; fakat kağanlığın ordusu bilinmeyen nedenlerden ötürü geri dönmüştür. 625 yılında Tong Yabgu, bir sefer düzenleyerek İndus Nehri'ni geçmiş ve Toharistan'ın tamamını ele geçirmiştir. Bu olaylar yaşanırken oğlu Tardu Şad, bölgenin yönetimine atanarak yabguluğun ilk hükümdarı olmuştur.[8] Bazı kaynaklar iki taraf arasında çatışmaların devam ettiği 618 senesini Tardu'nun tahta geçiş tarihi olarak vermektedir.[9] Bu dönemdeki olaylara da kayıtsız kalan Ak Hun krallıkları ise yabguluğun egemenliğini kabul etmiş, özerk bir konum edinmiştirler.

Çin kaynaklarında Toharistan'da Göktürk egemenliği döneminin bahsi fazla geçmez. Çinli gezgin Xuan Zang, eserlerinde sadece yabguluktan Huo (Kunduz) şehrinde oturan Tardu Şad'a yaptığı ziyaret vesilesiyle söz etmektedir.[6] Xuan Zang, 630'da gerçekleştirdiği bu ziyarette Tong Yabgu'dan haberler ve Tardu'nun kayınbiraderi olan Karahoca hükümdarından mektup getirmiştir; ne var ki hatun bu ziyaretten kısa bir süre önce ölmüştür. O sırada hasta olmasına rağmen Tardu gezgini huzuruna kabul etmiştir. Ona kalmasını ve iyileştiği takdirde ona Hindistan'a kadar eşlik edeceğini söylemiştir. Tardu hastalığı atlatır atlatmaz ölen eşinin kız kardeşiyle evlenmiştir. Xuan Zang burada bir entrikaya da şahit olmuştur. Tardu'nun ilk eşinden olma, Tigin (Çince: 特勤) adı veya unvanını taşıyan oğlu yasak aşk yaşadığı teyzesini kışkırtarak babasını ona zehirletmek suretiyle öldürtmüştür. Tardu için tertiplenen cenaze töreninde Göktürk adetlerine göre yas tutulmuştur. Xuan Zang bu törenlere katılmıştır. Bilahare Tigin teyzesiyle evlenmiş[10][11] ve eski hatunun diğer oğlu reşit çağda olmadığı için şad unvanını alarak tahta kendisi oturmuştur.[12] Gezgini kendi başkenti olan Belh'e davet etmiş, o da bu teklifi kabul etmiştir.[13]

Yabguluk, tâbiyetinde bulunduğu Batı Göktürk Kağanlığı 630'dan sonra karışıklık dönemine girince vukua gelen olaylarla muhatap olmuştur. On-ok boyları, tarafını tuttukları Yabgu Kağan'ı rakibi olduğu için 641'in sonunda Taşkent beyi yardımıyla alt eden Bağaşa Tulu Kağan'ın kağanlığını tanımamış ve Toharistan'daki Türk boylarının yanına kaçmışlardır. Bu duruma öfkelenen kağan da bir sefer düzenleyerek Toharistan'ı cezalandırmıştır.[14] Bu olaylardan birkaç sene sonra, 643-644 yıllarında Hindistan'dan Çin'e geri dönerken Toharistan'a uğrayan gezgin Xuan Zang yabguluğun hükümdarının sarayında bir ay kalmıştır. Tong Yabgu'nun torunu, Tardu'nun oğlu olduğunu söylediği hükümdarın "yabgu" unvanını taşıdığını not düşmüştür.[9][12]

Yabguluk, Tang Hanedanı'nın Wu De (Çince: 武德) devrinde bir kez Çin sarayına elçi göndermiştir. Zhen Guan (Çince: 貞觀) devrinde de 635'in beşinci ve 645'in birinci ayında olmak üzere iki kez yollamıştır. Son elçi heyetini gönderen Toharistan hakimi yabgu olarak anılmaktadır[14] ve muhtemelen Xuan Zang'ın dönüşü sırasında ziyaret ettiği kişidir. Fransız Türkolog Édouard Chavannes, son elçilik münasebeti ile Çin kroniklerinin bu yabgunun adını İşbara olarak bildirdiğini yazmış ve daha sonra yanlışlık yaptığını ifade etmiştir.[15] Fakat bu tarihlerde devletin liderinin adının İşbara Yabgu olduğu başka kaynaklarca doğrulanmaktadır. İşbara'nın, Tardu'nun oğlu olduğu ve babasının ölümü üzerine 630'da yönetimi devralıp ikinci Toharistan şefi olduğu bilinmektedir;[16] diğer kaynaklarda aynı yıl, adı veyahut unvanı Tigin olan prensin başa geçtiği yer alır.[11]

Fransız Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü Тардуш шад/Тарду шад

"Fortunately the new ruler was friendly and advised Hsuan-tsang to visit Balkh, which was under his rule, before resuming his journey to India."

Tardu Şad Toharistan'ı ele geçirdi ve Kunduz ile Belh'i merkez haline getirdi. Soğd Demirkapısından Gazne'ye kadar uzanan bölge de elinde kaldı.(Ali Ahmetbeyoğlu, Afganistan üzerine araştırmalar, Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002, ISBN 978-975-6596-06-7, s. 32.)

Hükümdarların tamamı Ashina Dounili ? (阿史那烏濕波), Ashina Dounili ? (阿史那都泥利), Ashina Shilimang Galuo ? (阿史那失裏忙伽羅) gibi Aşina ailesi mensuplarından olup Göktürk aristokratları Budizme meyletmişlerdir. (楊富學 《突厥佛教雜考》 中華佛學學報第16期： (民國92年)，臺北：中華佛學研究所，(Yang Fuxue, "Investigations on Budism of Tujie", Chung-Hwa Buddhist Journal), No. 16, (2003), Taipei: The Chung-Hwa Institute of Buddhist Studies, ISSN: 1017-7132, pp. 401-415.)

MS 689 civarında, Badgis'in Akhun hükümdarı ile Zübeyr Horasan valisi Abdullah bin Hâzim es-Sülemî'nin oğlu Arap asi Musa bin Abdullah bin Hâzim, Emevi Halifeliğinin güçlerine karşı bir ittifaka girdi.[17] Ak Hunlar ve müttefikleri 689'da Tirmiz'i ele geçirdiler, Arapları püskürttüler ve Araplar tarafından "Akhunların karargahı" (dār mamlakat el-Hayāṭela) olarak tanımlanan Tirmiz başkentleri olmak üzere kısa bir süre için Horasan'ın tüm bölgesini işgal ettiler.[18][19] Yezid bin Mühelleb yönetimindeki Emevi Halifeliği Arapları, 704'te Tirmiz'i yeniden ele geçirdiler.[17][20] Badgis Ak Hun hükümdarı Nezak Tarkan, 709'da nominal hükümdarı olarak Toharistan Yabguluğu yanında diğer beyliklerin de desteğiyle yeni bir isyan başlattı.[18] 710'da Kuteybe bin Müslim, Toharistan üzerinde Müslüman kontrolünü yeniden kurmayı başardı ve af vaatlerine rağmen Haccâc bin Yûsuf es-Sekafî'nin emriyle idam edilen Nizak Tarkan'ı yakalarken, Yabghu Şam'a sürgün edildi ve orada rehin olarak tutuldu.[21][22][23]

Ara Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

A-che Tegin Pou-lo (Toharistan yabgusunun küçük kardeşi)

Yıkılış dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kutluk Dun Tardu

Yönetim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ansiklopedi Cefu Yuangui (冊府元龜, Chih-fu-yüan-kuei, Tch'e fou yuen koei), Xuan Zang 27 devlet

Sıra Adı Eski Türkçe adı Çince adı Period of reign
Çince karakterler Pinyin Wade-Giles Chavannes
1 Tardu Şad 呾度設 Dádù Shè Ta-tu She Ta-tou cho
呾達度設[24] Dádádù Shè Ta-ta-tu She Ta-ta-tou cho
2 İşbara Yabgu Išbara 沙鉢羅葉護 Shābōluó Yèhù Sha-po-luo Yeh-hu Cha-po-lo che-hou
X Kutluk Dun Tardu Qutluγ Ton Tardu Kou-tou-lou toen ta-tou

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Enver Konukçu (1973). Kuşan ve Akhunlar tarihi. Atatürk Üniversitesi yayınları. 
  • Hüseyin Salman (Nisan 1990). "Toharistan Türk Yabguluğu". Türk dünyası araştırmaları. ss. S. 65, s. 133-138. 
  • J. Harmatta, B.A. Litvinsky (1999). "Tokharistan and Gandhara under Western Türk rule (650-750)". History of civilizations of Central Asia. South Asia Books. ss. c. 3, s. 367-402. ISBN 81-208-1540-8. 
  • Thomas Watters (2006). On Yuan Chwang's Travels In India. Read Books. ISBN 1406713872. 

Dipnotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "吐火羅葉護政權" (İngilizce). Pin1yin1.com. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. [ölü/kırık bağlantı]
  2. ^ "吐火罗叶护政权" (İngilizce). Pin1yin.com. Erişim tarihi: 20 Eylül 2010. [ölü/kırık bağlantı]
  3. ^ René Grousset (1970). The Empire of the Steppes. Rutgers University Press. ss. s. 85. 
  4. ^ Hüseyin Salman. "Toharistan Türk Yabguluğu". a.g.e. ss. s. 133. 
  5. ^ Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (2002). Genel Türk tarihi. Yeni Türkiye. ss. c. 2, s. 85. 
  6. ^ a b Hüseyin Salman. "Toharistan Türk Yabguluğu". a.g.e. ss. s. 134. 
  7. ^ Enver Konukçu. a.g.e. ss. s. 104. 
  8. ^ J. Harmatta, B.A. Litvinsky. a.g.e. ss. s. 370. 
  9. ^ a b Ş.S. Kamaliddinov (1996). İstoriçeskaya geografiya Yujnogo Sogda i Toharistana po araboyazıçnım istoçnikam IX-naçala XIII vv. ss. s. 196. 23 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2010. 
  10. ^ Enver Konukçu. a.g.e. ss. s. 105. 
  11. ^ a b Thomas Watters. a.g.e. ss. s. 107. 
  12. ^ a b Édouard Chavannes (1903). Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) Occidentaux. Commissionnaires de l'Académie impériale des sciences. ss. s. 235. Quand (Ta-tou) chad fut mort, comme le fils de la (défunte) princesse de Kao-tch’ang était en bas âge, le pouvoir fut usurpé par le fils précédent (qui avait le titre de) tegin; il devint chad et épousa en outre sa belle-mère. 
  13. ^ Wilfrid Blunt (1973). The golden road to Samarkand. Hamish Hamilton. ss. s. 40. ISBN 0241022983. 
  14. ^ a b Hüseyin Salman. "Toharistan Türk Yabguluğu". a.g.e. ss. s. 135. 
  15. ^ Hayrettin İhsan Erkoç (2008). Eski Türklerde Devlet Teşkilatı. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. ss. s. 106-107. 
  16. ^ J. Harmatta, B.A. Litvinsky. a.g.e. ss. s. 371. 
  17. ^ a b Beckwith 2009, s. 132.
  18. ^ a b Bosworth, C.E. "BĀḎḠĪS". Encyclopaedia Iranica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2022. 
  19. ^ Kennedy 2007, ss. 243–254.
  20. ^ Grenet, F. "NĒZAK". Encyclopaedia Iranica. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2022. Citing Tangshu XLIII, B, pp. 6–9 and Chavannes, Documents, p. 69, n. 2 
  21. ^ Gibb 1923, ss. 36–38.
  22. ^ Shaban 1970, ss. 66–67.
  23. ^ Esin, E. (1977). "Tarkhan Nīzak or Tarkhan Tirek? An Enquiry concerning the Prince of Badhghīs Who in A. H. 91/A. D. 709–710 Opposed the 'Omayyad Conquest of Central Asia". Journal of the American Oriental Society. 97 (3): 330. doi:10.2307/600737. ISSN 0003-0279. JSTOR 600737. 
  24. ^ Xue Zongzheng (1992). 突厥史 (A History of Tujue). China Social Sciences Press (中国社会科学出版社). ss. s. 370. ISBN 7-5004-0432-8. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Toharistan_Yabguluğu&oldid=31486650" sayfasından alınmıştır