Uzay elbisesi - Vikipedi

Bu maddede kaynak listesi bulunmasına karşın metin içi kaynakların yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. Lütfen kaynakları uygun biçimde metin içine yerleştirerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. (Ekim 2020) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Bu maddedeki üslubun, ansiklopedik bir yazıdan beklenen resmî ve ciddi üsluba uygun olmadığı düşünülmektedir. Maddeyi geliştirerek ya da konuyla ilgili tartışmaya katılarak Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.

Uzay elbisesi, tepkili uçak pilotları ve özellikle astronotların vücutlarını dış etkilerden koruyarak çalışabilmeleri ve yaşayabilmelerini sağlayan elbisedir. Bu elbise, astronotun durumunun stabil kalmasını sağlar.

Uzay aracının gittikçe artan bir hızla boşluğa doğru yol alması sırasında astronotları büyük tehlikeler bekler. Bu tehlikelerden bir tanesi de hız artışı veya ivmelenme neticesinde astronotların ağırlıklarının artmasıdır. Bu sırada astronotun damarlarındaki kanın ağırlığı, erimiş bir demirin ağırlığına eşit olur. Kan, vücudun bazı yerlerinden çekilerek başka yerlerde toplanır. Beyne yeterli kanın ulaşamaması ilk önce beyin dokularında hipoksiye ve daha sonra da ölüme yol açar.

Uzaya çıkan bir astronotun giydiği özel elbise, onu uzaya ulaştıran roket ve kapsül kadar önemlidir. Bu özel elbise olmadan astronotlar uzay boşluğunda, Ay üzerinde veya herhangi bir gezegende yürüyemezler. Bir araçtan ötekine geçemezler. Bu, uzayda herhangi bir atmosfer bulunmamasından dolayı, astronotların herhangi bir solunum ekipmanı olmadan solunum yapamamalarından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden bu kıyafette nefes alımını sağlayan bir oksijen tüpü taşırlar. Atmosfer basıncı olmadığı için vücudun patlaması veya donması söz konusu değildir. Vücut; uzay boşluğunda çok az olan dış ortam basıncını kendi iç basıncıyla dengelemeye çalışsa bile kan ve diğer vücut sıvıları önemli ölçüde buharlaşmaya başlar. Ayrıca çok soğuk veya çok sıcak olan değişken bir ortamda, özel koruyucu olan uzay elbisesini giymek hayatî önem arz eder. Astronotların yanlarında taşıdıkları tüpler içlerinde oksijen bulundurdukları için hem astronotlara solunum için yeterli havayı sağlamakta hem de uzay elbisesi içinde suni basınç oluşturarak astronotların vücut basınçlarını dengede tutmaktadırlar. Uzay elbiselerinin yapı olarak önceleri biraz sert ve taşınmaları zor ekipmanlar olmalarına rağmen teknolojinin gelişmesiyle daha esnek ve taşınması daha kolay versiyonları kullanılmaya başlandı. Uzay mekiği içerisinde astronotların özel uzay elbisesine ihtiyacı yoktur. Çünkü tamamen kapalı olan kabinin içi ya saf oksijenle ya da atmosferdeki doğal hava ile doldurulmuştur. Astronotlar uzay mekiği içinde uçuş tulumları (flight suits) veya günlük çalışma kıyafetleri (in-flight wear) giyerler. Ancak görev türüne ve aşamasına göre giydikleri kıyafetler değişir. Uzayda seyir halindeyken astronotlar daha rahat kıyafetler giyer. Bu kıyafetler, genellikle hafif, nefes alabilir ve esnek malzemelerden yapılmış tulumlar, tişörtler ve pantolonlar olur. Astronotlar, kabin ağırlıksız bir mekân olduğu için oturdukları yerlere kemerle bağlanırlar. Bu tulumlar da elektronik aletlerle donatılmıştır. Astronotun kalp atışı ve vücudunun ısısı bu aletlerle her an tespit edilir ve yerdeki kontrol merkezinde bulunan hekimler, uzaydaki astronotun sağlık durumunu gözlemleyebilir. Fırlatılış sırasında astronotlar, kapsül (havacılık) tulumu ile birlikte özel uzay elbiselerini de giyerler. Bunun nedeni bir kaza olması durumunda uzay elbiselerinin astronotları daha iyi koruyabilme kabiliyetlerindendir. Eğer astronotlar başarılı bir kalkış gerçekleştirirse bir saat kadar sonra uzay elbiselerini çıkarabilirler.

Aşırı irtifalarda kullanım için ilk tam basınçlı giysiler, 1930'ların başlarında bireysel mucitler tarafından tasarlandı. Uzayda bir insan tarafından giyilen ilk uzay giysisi, 1961 yılında Yuri Gagarin tarafından giyilen Sovyet SK-1 giysisiydi.

Uzaydaki herhangi bir gezegen ve/veya doğal uydu üzerinde yürüyecek astronotun elbisesi öncelikli olarak yüksek sıcaklığa karşı dayanıklı olmalıdır. Bunun için astronot iki elbise giyer. Birinci elbisenin içinde (buna uzay çamaşırı da denilebilir) soğuk su akımı sağlayan ince tüpler vardır.

Astronotun vücudunun etrafında dolanan bu tüplerin içindeki serin su, astronotları sıcaktan korur. Tüpteki suyun ısısı sırt çantasındaki bir cihaz tarafından sabit tutulur. Uzay çamaşırının üzerine giyilen özel elbise kat kattır. İç kısmı yeteri kadar hava doldurularak, basıncın normal seviyede kalmasını sağlar. Bunun üzerinde tam 15 kat daha vardır. Plastik ve alüminyum tabakalardan yapılan bu katlar, astronotları uzaydaki tehlikeli radyasyon ve küçük gök taşlarına karşı korur. Elbisenin bu bölümünün en dış katmanında ise çelik bir çember bulunur.

Elbisenin ikinci önemli bölümü ise başlıktır. Uzay elbisesinin başlığı, başın rahat hareket edebileceği büyükçe bir kafes gibidir. Başlığın ön kısmı kırılmaz camdan yapılmıştır ve onun üstünde bir kask daha bulunmaktadır. Uzay elbisesinin üçüncü bölümü ise ayakkabılardır. Uzay elbisenin kendisi gibi kat kat sağlam olan, kalın ve ısı geçirmez özellikteki bu ayakkabılar daha çok çarıklara benzer.

Astronotun sırt çantasında, oksijen ve serinletme suyunun dolaşımını sağlayan cihazdan başka bir de telsiz cihazı vardır.

Astronotun Dünya ve uzay mekiği ile devamlı bağlantı kurmasını bu cihaz sağlar. Bu cihaz onun yalnız konuşmasını değil, sağlık durumunu da otomatik olarak Dünya'daki kontrol merkezine bildirir.

Astronotların Ay'da su içmesi, tuvalete gitme ihtiyacı duyması veya bir şey yemesi gibi durumlar düşünülmüştür. Astronotun tuvalet ihtiyacı için uzay elbisenin içinde özel keseler vardır. Yemek ihtiyacı için ise sırt çantasında komprime yiyecek ve içecek de bulunur. Bunlar, özel bir sistem sayesinde bir düğmeye basılmasıyla beraber astronotun ağzına gönderebilirler. Astronot elbiselerinin tasarımları, esasları bakımından aynı kalırken ayrıntılarında zamanla bazı değişiklikler yapılmıştır. Ay'a ilk inen, Apollo 11 görevinde bulunmuş astronotların uzay elbiseleri ile Ay'a son inen Apollo 17 görevinde görev almış astronotların uzay elbiselerindeki dış katmandaki bazı parçalar (cepler, ayakkabı bağları, Ay yüzeyinde kullanılan el aletleri, numune torbaları vb.) geliştirilmiş, daha kullanışlı hale getirilmiştir.

Astronot elbiseleri, Dünya üzerinde sağlık uzmanları tarafından bazı hastalara giydirilmek için de geliştirilmiştir. Örneğin, kronik olarak dünya üzerinde bulunan mikroplara direnci olmayan çocukları koruyacak ve yaşatacak özel bir elbise NASA'daki uzmanlar tarafından yapılmaktadır.

• SK-1, Uzaya ilk çıkan, Yuri Gagarin'in uzay giysisi
• Berkut spacesuit (Беркут = "altın kartal"), İlk uzay yürüyüşü yapan kozmonot Aleksey Leonov'un uzay giysisi.
• Krechet-94 (Кречет = "gyrfalcon") giysi, iptal edilen Ay programı sırasında tasarlandı.
• Yastreb (Ястреб = "atmaca") Uzay yürüyüşü için uzay giysisi, Krechet tasarımı.
• Orlan space suit (Орлан = "deniz-kartalı" veya "tüysüz kartal") Uzay yürüyüşü için giysi.
• Sokol uzay giysisi (Сокол = "şahin") giysisi, Soyuz mürettebatı tarafından giriş(atmosfere giriş) ve kalkış esnasında kullanılmış.
• Strizh (Стриж = "kılıç (kırlangıcı)") Buran Uzay Mekiği'nin pilotları için geliştirilmiş uzay giysisi.

• Navy Mark IV yüksek irtifa/Mercury projesi için kullanılmış vakumlu giysi.
• Gemini uzay yürüyüşü giysileri, Gemini projesi için kullanıldı.
• Manned Orbiting Laboratory (İnsanlı yörünge Laboratuvarı) MH-7 uzay giysileri.
• Apollo/Skylab A7L EVA ve Ay giysileri. A7L Apollo & Skylab uzay giysisi Apollo projesi için NASA astronotları tarafından kullanılmış ilk basınçlı giysidir. Programa göre Amerikalılar Apollo aracı ile uzaya 3 astronot göndermiş Temmuz 1975'te Apollo ve Soyuz kapsülleri uzayda buluşmuşlardır.
• Advanced Crew Escape Suit Uzay Mekiği için yapılmıştır. ACES, şu anda da bütün mekik mürettebatı tarafından kullanılan, (yükselme ve uçuş sırasında atmosferin katlarını aşarken veya katmanlara girildiğinde kullanılan) tam basınçlı bir giysidir. Amerikan Hava Kuvvetlerinde SR-71 Blackbird ve U2 casus uçağı pilotları, X-15 ve Gemini astronotları Challenger Felaketinden sonraki ilk uçuşlar ve STS-26 uçuşlarında kullanılmıştır.
• Extravehicular Mobility Unit,Uluslararası Uzay İstasyonu ve Uzay Mekiğinde kullanılmıştır. EMU Dünya yörüngesinde uzay mekiği ve UUİ(ing:ISS) mürettebatına uzay yürüyüşü yapmasını sağlayan, (çevresel koruma, taşınabilme, yaşam desteği ve telekomünikasyon)bağımsız antropomorfik bir sistemdir.

• Shuguang uzay giysisi. EVA uzay giysisi 1967'deki 714 insanlı uzay programı projesi için ilk üretimini Çin için yaptı. 10 kilogram ağırlığında, turuncu renkte, yüksek dirençli, katmanları polyester kumaştan yapılmıştı. Astronot kabin içinde kullanabiliyordu.
• Project 863 uzay giysisi. Çin EVA uzay giysisi 2. üretiminin projesini iptal etti.
• Shenzhou 5 uzay giysisi. İlk insanlı Çin uzay uçuşu Yang Liwei tarafından giyildi. Sokol-KV2'ye benzerliği vardı ama Rus giysi modelinden çok Çin yapımı olduğuna inanıldı.
• Shenzhou 6 uzay giysisi. Önceki giysiden farklı olarak Fei Junlong ve Nie Haisheng tarafından giyilmiştir.
• Haiying EVA uzay giysisi. İthal Rus Orlan-M EVA uzay giysisi Çince Haiying (海鹰号航天服) denir.
• Feitian EVA uzay giysisi. Yeni yerli üretim olan Çin-EVA uzay giysisi yapımı Shenzhou 7 görevinde kullanılmak için geliştirildi. Yeni uzay giysileri için EVA kullanılacaktı. Özellikle akıllı malzemelerden yapılmıştı.

Giysi 7 saatten uzun uzay yürüyüşü için tasarlandı. Astronotlar Temmuz 2007'den beri uzay giysileriyle kapsülün dışında eğitim yapmaktaydılar ve giysilere 110 kilogramdan fazla ağırlık sınırlaması getirildi.

• 
  Aleksandrov'un Sokol uzay giysisi

• 
  Scaphandre spatial de type Sokol de JL Chrétien Musee du Bourget P1010619

• Uçuş giysisi
• Basınç giysisi
• Uzay taşıtı dışı etkinlik
• Uzay aktivasyon giysisi

1. Sune Engel Brektson: Etoiles, Planetes et Galaxies
2. Charles-Noel Martin: Le Cosmos et La Vie
3. Aydın Sayılı: The Observatory in İslam
4. Wim Dannau: Les Hommes Sans Pesanteur
5. Raymond Cartier: L'Homme et le Cosmos
6. H. Couper et N. Henbest: L'Exploration de l'Espace
7. Felix Sutton: La Lune
8. Philippe deLa Cotardiere: Guide Explo de l'Astronomie
9. Kenneth W. Gatland: L'Espace
10. James Muirden: Notre Univers
11. Michael Collins: En Route Pour La Lune
12. Rüdiger Proske: Der Mond
13. Michael Maegraith: Mond Landung
14. N.A.S.A. (National Aeronautics and Space Administration)'nın yayınları, film ve posterleri
15. National Geographic koleksiyonları

• Astronautix.com complete list of Space Suits13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Uzay giysilerinin tam listesi
• Russian Space Suits Rus Uzay giysileri