Leyli və Məcnun (Nizami) — Vikipediya

Leyli və Məcnun
fars. لیلی و مجنون‎
Janr	məsnəvi
Müəllif	Nizami Gəncəvi
Orijinal dili	farsca
Yazılma ili	1188
Əvvəlki	Xosrov və Şirin
Sonrakı	Yeddi gözəl
Leyli və Məcnun Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Leyli və Məcnun (fars. لیلی و مجنون‎) — Nizami Gəncəvinin "Xəmsə" toplusuna daxil olan üçüncü poemadır. Əsər 1188-ci ildə fars dilində yazılmışdır. Nizami bu əsəri Şirvanşah I Axsitana (1160–1197) ithaf etmişdir. Əsərin süjetinin əsasında sonradan "Məcnun" (dəli) adlandırılan gənc Qeys və gözəl Leylinin nakam eşqindən bəhs edən qədim "Leyli və Məcnun" dastanı dayanır.

4600 beytdən ibarət olan poema "Leyli və Məcnun" haqqında dastanın fars dilində yazılmış ən məşhur variantıdır.^[1] Nizami "Leyli və Məcnun" haqqında xalq dastanını yazılı ədəbiyyata gətirən ilk şairdir.^[2]

Nizami "Leyli və Məcnun" poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir. "Leyli və Məcnun"da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.

Xəbərdarlıq: Yazının davamı əsərin məzmunu haqqında məlumat ehtiva edir.

Atasının nəzirlərindən sonra nəhayət ki, Məcnun dünyaya gəlir. Onun adını Qeys qoyurlar və naz-nemət içərisində böyüdürlər. Daha sonra təhsil alması üçün Qeysi məktəbə verirlər. O, qəbilə qızları ilə birlikdə oxuyur. Bu qızlar içərisində Leyli adlı gözəl bir qız var, Qeys onu görür və sevir. Qız da onu sevir. Bu eşq dilə-dişə düşür. Qeysə Məcnun ləqəbi verirlər. Leylini isə ondan ayırırlar. Qeys hər gecə xəlvət sevgilisini görməyə gedir və ayrılığa aid şerlər oxuyur. O, artıq evindən və ailəsindən uzaqlaşır. Bir gün Məcnun Leylinin çadırı yanından keçərkən onu görür. Hadisədən xəbərdar olan ata elçi gedir. Leylinin atası onları yaxşı qəbul etsə də, qızı verməkdən boyun qaçırır. Məcnunun atası məyus halda geri dönür və oğluna nəsihət edib başqa qızla evləndirmək istəyir. O, heç kəsin nəsihətini eşitmir, çöllərə düşür, ümidlə yaşayır. Qohumları şəfa üçün onu Kəbəyə aparmağı məsləhət görürlər. Kəbədə Məcnun Allahdan şəfa əvəzinə eşq istəyir.

Leylinin qəbiləsi onları biabır edən şairi – Məcnunu öldürmək istəyirlər. Ata hadisədən xəbərdar olub oğlunu axtarır, tapa bilmir, nəhayət yerini öyrənib yanına gedir və oğlunu çox pis halda görür. Daha sonra Məcnun atasından üzr istəyir. Bu müddətdə Leyli evdə məhbus qalır, hər zaman Məcnundan xəbər gözləyir. Nəcddən əsən külək ona yarından salam gətirir, bazardan gələn uşaqlardan özü haqqında Məcnunun söylədiyi və dillərə düşən şerləri eşidir, evin yanından keçənlərin oxuduğu bayatıları toplayır, onlara cavab yazır və yalnız bununla təsəlli tapır. Leyli yazdığı şerləri küçəyə atır, yoldan ötənlər isə bu şerləri tapıb Məcnuna çatdırırlar. Beləliklə iki sevgili arasında əlaqə davam edir.

Baharın gözəl günlərinin birində, Leyli öz rəfiqələri ilə birgə seyrə çıxır. Bu zaman bir nəfər Məcnunun qəzəlini oxuya-oxuya yol keçir və Leyli onun sözlərini eşidir. Özünü saxlaya bilməyən Leyli qəzəli oxuyan şəxs tərəfə qaçır. Hadisədən Leylinin anası xəbər tutur. Bundan sonra Leylini ev dustağı edirlər. Ərəb böyüklərindən olan İbn Salam Leylini istəyir. Elçi göndərir, qızı ona nişanlayıb xəstəliyi yaxşı olana qədər ata evində qalmağı vədə alır.

Nofəl adlı bir qəhrəman ova çıxdığı zaman Məcnuna rast gəlir. O, gəncin macərasını eşidir, ona kömək etmək istəyir. Məcnunu ümidvar edir, ona mehribanlıq edib paltar geyindirir, gözəl şerlərinə qulaq asır. Nofəl məktub yazıb qızı Məcnun üçün istəyir, yoxsa işin müharibə ilə həll olunacağını bildirir. Leylinin atası vuruşa hazır olduğunu bildirir. Müharibə baş verir. Məcnun Leylinin qəbiləsindən ölənlərə acıyır, Leyli isə atasının məğlub olmasını istəyir, öz sevgilisinə çatmaq üçün dua edir. Nofəl qalib gələ bilməyəcəyini düşünüb sülh bağlayır. Daha sonra Nofəl yeni qüvvə toplayıb təkrar hücuma keçir. Bu zaman Leyli qəbiləsi məğlub olur. Leylinin atası xahiş edir ki, qızımı öldür, bir qula ver, amma bu dəliyə ərə vermə. Bu sözlərin qarşısında aciz qalan Nofəl müharibədən əl çəkir. Məcnun ona tən edib səhraya qaçır.

Müharibədən sonra toy edən İbn Salman Leylini öz evinə köçürür. Lakin, toydan sonra Leyli ona yaxınlıq vermir. İbn Salam Leyliyə yaxınlaşmağa çalışdığı zaman qız ona elə bir sillə vurur ki, Salam ölü kimi yerə yıxılır. Məcnun isə Leylinin ərə getməsindən xəbər tutur. Leylinin xəyalına şikayət edən Məcnunu atası yenidən çöllərdə tapır. Məcnun atasını tanımır, atası özünü nişan verdikdən sonra Məcnun onun ayaqlarına düşür. Atası Məcnuna çox qocaldığını və ölüm ayağında olduğunu deyir, oğlundan geri dönməsini xahiş edir. Məcnun atasından üzr istəyir və özünü ölmüş bilməyi xahiş edir. Ata, oğlu ilə vidalaşıb geri dönür və bir neçə gün sonra ölür. Atasının ölümünü Məcnuna xəbər verirlər, o məzar üstünə gələrək nalə edir və yenidən səhraya çəkilir.

Bir gün bir süvari Məcnuna Leylidən məktub gətirir. O, Leylini görməsini söyləyib onun biqərarlığından danışır və məktubu ona təqdim edir. Öz halından bəhs edən Leyli Məcnunun atasının ölməsini eşitdiyini və yas saxladığını söyləyir. Məcnun sevinir və cavab yazır. Məcnunun Səlimi-Amiri adlı dayısı onun üçün paltar və yemək gətirir. Məcnun anasının halını soruşur. Bunu eşidən Məcnun evə dönüb bacısını oğlunun yanına gətirir. Oğlunun halını görən ananın ciyəri yanır. Ana, oğlunu evlərinə çağırır, ona nəsihət verir. Evə döndükdən sonra Məcnunun anası vəfat edir. Səlim yemək və paltar gətirərkən Məcnuna anasının ölməsini xəbər verir. Bunu eşidən Məcnun özündən gedir.

Leyli Məcnunla görüşmək üçün yer müəyyən edir. Təyin olunmuş vaxtda Məcnun gəlir. Leyli uzaqda əyləşib Məcnunun qəzəlinə qulaq asır. Məcnun arzularını ifadə edən bir qəzəl oxuyur, sonra yenə səhraya qayıdır. Məcnunun şöhrəti aləmə yayılır. Onun qəzəlləri dildən-dilə gəzir. Bunu eşidən Salam Bağdadi Məcnunun görüşünə gəlir və onun söylədiyi şeirləri toplamaq istəyir. Məcnun əvvəl onu geri döndərmək istəsə də, Salam yalvarıb onun yanında qalır. Zeynəb adlı bir qıza aşiq olmuş Zeyd Leyli ilə tanış olur və bu iki sevgili arasında vasitəçilik edir. Leylinin əri qızdırmaya tutulub və ölür. Leyli Məcnunu çağırtdırır və o, heyvanlarla birlikdə gəlir. Heyvanlar qaravul çəkir və onlar otaqda görüşürlər. Hər ikisi özündən gedir, onlar dərdləşib yenidən ayrılırlar. Payız vaxtı yetişir, Leyli xəstələnir, anasına Məcnuna deyiləsi sözləri vəsiyyət edib ölür. Zeyd əhvalatı bilib Məcnuna xəbər gətirir. Məcnun sevgilisinin qəbri üstə gəlib növhə edir və qəbir üstündə ölür. Ətrafa toplanmış heyvanların qorxusundan heç kim onlara yaxınlaşa bilmir. Bir ildən sonra heyvanlar dağılışırlar, Məcnunu da Leylinin qəbrində dəfn edirlər.

Xəbərdarlığın sonu.

Əsas məqalə: Leyli

Nizami Leyli obrazında gözəlliyə məhəbbəti tərənnüm etmişdir. Bu gözəlliyin məzmuu və mündəricəsi olduqca genişdir. O, şüur, əxlaq, ənənə gözəlliyi, həyat və yaşamaq gözəlliyidir. Məcnun şerlərində tərənnüm olunan bu gözəlliyi cəmiyyət də dərk etməlidir və bu gözəllikdən zövq almaq üçün əvvəlcə poeziyanın, sənətin gözəlliyini duymalıdır, həyat həqiqətlərini bu poeziyadan əxz etməlidir.^[3]

Nizaminin təsvirinə görə Leylinin saçından bənövşə qıvrım verərdi. Qönçənin ətrindən bac alardı, çəmən mükündən xərac istəyərdi.^[4] Çingiz Sasani yazır ki, Leyli Nizaminin estetik idealıdır.^[5] O, yaranmışların ən gözəlidir. Bu romantik təsvirdə Leylinin gözəlliyinin həddi-hüdudu yoxdur. Onun gözəlliyini təbiətdə olan heç nə ilə müqayisə etmək olmaz.^[5]

Nizami Leylinin gözəlliyini ideal səviyyəyə qaldırır. Leylinin gözəlliyi qarşısında göylər də, pərilər də baş əyir, yer-təbiət ondan utanır. O. "kiçik bir qəmzəsi ilə bir yox, min könül alırdı." Leyli görkəmdə "ərəb ayı, könül almaqda isə Əcəm türkü" idi.^[6]

Leylinin ideal gözəlliyini özünün romantik təxəyyülündə bu cür cazibəli şəkildə təsvir edən Nizami, öz qəhrəmanı üçün eyni zamanda ideal ictimai həyat şəraiti arayırdı. Leyli bir estetik ideal kimi mövcud tarixi şəraitin estetik düşüncələrinə zidd idi. Bu ziddiyyət Leylinin evdə dustaq edilməsində, nəcib hisslərinin cilovlanmasında, ixtiyaratının əlindən alınmasında əyani şəkildə özünü büruzə verir. Leyli bu məhkumiyyətə etiraz edir, öz şəxsi könül arzularının tələbi ilə azad həyat sürmək istəyir.^[7]

Əsas məqalə: Məcnun

Nizamiyə qədərki ərəb mənbələrində Məcnun haqqında verilmiş rəvayətlər çox vaxt dumanlı və ziddiyyətli şəkildə nəql olunur.^[8] Bu səbəbdən həmin rəvayətlərin heç birində Məcnunun tarixi şəxsiyyət olması təsdiq olunmur.^[8] İ.Y. Kraçkovski yazır ki, Məcnun haqqında mövcud olan zəngin material heç də onun tarixi şəxsiyyət olmasını təsdiq etmir, əskinə, onu bir az da dolaşıq vəziyyətə salır. "Nəğmələr kitabı"nda bəni-Üməyyə dövrünün poeziyasını toplayan Əyyub ibn Əbayənin dilindən bu rəvayət verilir: "Mən, Amir qəbiləsində bu qəbilədən olan Məcnun haqqında nəsilbənəsil sorudum və onu tanıyan bir adam tapmadım". Eyni fikri 787-ci ildə ölmüş İsa ibn Dəb də söyləmişdir: "Amir qəbiləsindən olan bir nəfərdən soruşdum: "Məcnunu tanıyırsanmı, hər hansı bir şerini söyləyə bilərsənmi? O cavab verdi: "Məgər, biz ağıllıların şerindən üz çevirmişik ki, ağılsızların şerləeini söyləyək. Onlar çoxdurlar…"^[9]

İ. Y. Kraçkovski Məcnunun şəxsiyyəti və onunla bağlı macəranın yayılmasını az çox aydınlaşdıra biləcək belə bir ehtimal irəli sürür ki, bəni-Üməyyə nəslindən Məcnun əhvalatını uyduran gənc həmin kor filoloq Əvanə ibn əl-Hikəm (764-cü ildə ölmüşdür) olmuşdur.^[10] O, Kufə mədrəsəsinin alimi olub, istila və poeziya tarixi sahəsində böyük nüfuza malik idi. Digər tərəfdən əl-Mütəz qeyd edir ki, Əvanə Üməyyə tərəfdarlarından idi və "Üməyyənin tarixini yazmışdı." "Əl-Fihrist"də onun "Müaviyyə və Üməyyəlilərin tərcümeyi-halı" adlı əsərinin adı çəkilir.^[11] Kraçkovski belə bir nəticəy gəlir ki, "Əvanənin sözünə görə, Məcnun əhvalatını uyduran, Üməyyə nəslinə məncub o gənci xatırlayaraq düşünmək lazımdır ki, bu romantik üməyyəlinin tarixinin yaradılmasında o özü iştirak etmirmi?" Bu fikri Əyyub ibn-Əbayə də təsdiq edir. İbrahim ibn əl-Münzir "Nəğmələr kitabı"nda onun dilindən belə bir əhvalat danışır ki, "mərvanilərdən hansı bir gənc isə özlərindən qızı sevmiş, onun haqqında şerlər demiş və onları Məcnun adıyla yazmışdır."^[11]

Nizami Qeysi dövrün böyük alim-şairi kimi təqdim edir. O, adi hadisələri yoxsul şerində nəzmə çəkən cılız bədəvi şairi deyil, dünyanın çoxlarına bəlli olmayan sirrlərini, platonik eşqi tərənnüm edən qüdrətli şairdir. Nizamiyə görə təlim-tədris görməyən belə istedadları təsəvvür etmək olmaz. Şair poemaya "Qeysin məktəbə getməsi" fəslini artırmaqla, hadisələrə elmi-məntiqi boya vermiş və bəzi folklor-əsatir ənənələrinin gerçəklikdən uzaq olduğunu göstərməyə çalışmışdır.^[12] Məcnun müstəsna dərəcədə bilikli və nadir istedada malik bir şairdir. Məcnun poeziyanın ecazkar qüdrəti ilə Nizaminin insanpərvər ideallarını xalqın qulağına çatdırmaq, onun ruhuna təsir etməklə yeni əxlaqi keyfiyyətləri onda aşılamaq istəyir. Romantik, ideal eşqi tərənnüm edən Məcnunun şerləri tez bir azamanda xalqın arasında yayılır. Salam Bağdadi Məcnunun görüşünə gələrək onun şerlərini toplayır, özü ilə o dövrün elm və mədəniyyət mərkəzi olan Bağdada aparır.^[3] Ümumilikdə "Məcnun, cəmiyyətdən və insanlardan deyil, namərd, sədaqətsiz insanlardan, haqq və hüquqları tapdalayan cəmiyyətdən qaçmışdır."^[13]

• Məcnunun atası — ardıcıl olaraq oğluna kömək etməyə çalşır. Elçi gedərək Leylini Qeys üçün almaq istəsə də, Leylinin atası imtina edir. Bundan sonra oğlunu başqa qızla evləndirməyə çalışır. Məcnun səhraya qaçdıqdan sonra onun yanına gələrək öyüd nəsihət verir. Sağalması üçün oğlunu Həcc ziyarətinə aparır.
• Məcnunun anası — Səlimi-Amirinin köməyi ilə oğlu ilə əlaqə saxlayır. Səhrada oğlu ilə görüşən ana onun pis vəziyyətdə olmasından məyus olur. Evə qayıtdıqdan bir neçə gün sonra isə dərddən vəfat edir.
• Leylinin atası — qızının Məcuna olan sevgisini öyrəndikdə, onu evdə həbs edir. Məcnunun atasınınn elçiliyinə mənfi cavab verib qızını yad olan İbn Salama ərə verir. Nofəllə döyüşərək məğlub olsa da, hiylə işlədərək Leylinin Məcnuna qovuşmasının qarşısını alır.
• Leylinin anası — ardıcıl olaraq qızına öyüdlər verir və onu Məcnundan çəkindirməyə çalşır. Leyli ölüm yatağında olarkən Məcnuna deyiləsi sözləri anasına vəsiyyət edir və vəfat edir.
• İbn Salam — ərəb böyüklərindən biridir. Leyliyə aşiq olur, elçi gedir və Leyli ilə evlənir. Lakin, Leyli ona yaxınlıq vermir.
• Nofəl — xalq qəhrəmanıdır. Məcnun ilə səhrada tanış olur. Onun başına gələnləri dinlədikdən sonra, kömək etmək qərarı verir. İki dəfə Leylinin atasının ordusu ilə döyüşə girən Nofəl birinci dfə məğlub olsa da, ikinci dəfə qalib gəlir. Lakin, Leylinin atasının sözlərindən sonra Leyli ilə Məcnunu qovuşdurmaq fikrindən əl çəkir.
• Səlim Amiri — Məcnunun dayısıdır. O, tez-tez Məcnunu səhrada ziyarət edərək ona yemək və paltar gətirir. Həmçinin Məcnunun anası ilə görüşünü təşkil edir. Daha sonra anasının ölüm xəbərini Məcnuna çatdırır.
• Salam Bağdadi — Məcnunun haqqında eşidərək səhrada onun yanına gəlir və söylədiyi şeirləri toplamaq istəyir. Əvvəl Məcnun buna razı olmasa da, Salamın yalvarışlarından sonra onun qalmasına icazə verir.
• Zeyd — Zeynəb adlı bir qıza aşiq olmuş gəncdir. O, Leyli ilə tanış olur və sevgililərin sözlərini bir-birinə çatdırır. Leylinin ölməsindən sonra Zeyd bu xəbəri Məcnuna bildirir.

"Leyli və Məcnun" mövzusunda məsnəvi yazmağı 1188-ci ildə Nizami Gəncəviyə XXI Şirvanşah olan I Axsitan məktub göndərməklə sifariş etmişdi.^{[15][16][17][18]} Göndərdiyi məktubda Axsitan Nizamidən əsərin fars dilində yazılmasını xüsusilə tələb etmiş, türk dilinin şah nəslinə yaraşmadığını göstərmişdir. Bundan əsəbləşən Nizami, yalnız oğlu Məhəmmədin israrından sonra Axsitanın təklifini qəbul etmişdir.

Ç. Sasanian I Axsitanın pomadan narazı qalmasını düşünür^[19] və yazır: "Leyli və Məcnun poemasında Axsitanı razı salmayan cəhət, həmən "türki sifətlər" və "köhnə sözlər"dir ki, hökmdar məktubunda şairə xatırlatmışdı."^[20] A. Krımski isə yazır ki, "Nizami əsərinin türkobrazlığı həqiqətdə şirvanşah sarayının zövqünə uyğun olmamışdır."^[21]

"Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.^[20]

Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının ilk elmi-tənqidi mətni İran alimi Vəhid Dəstgerdi tərəfindən 30 əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanaraq, 1934-cü ildə Tehranda nəşr edilmişdir. O, bu mətni hazırlayarkən, XIII–XVII əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarına əsaslanmışdır. Dəstgerdi əsərin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir: "…bu gün "Leyli və Məcnun"un ən səhih nüsxəsi bizimkidir və bütün əlyazma və çap kitabları oxunmaq üçün faydasızdır."^[22] Ç. Sasanian Dəstgerdinin hazırladığı variant haqqında yazır ki, "…Vəhidin hazırladığı mətn elmi-tənqidi xarakter daşımır. Müəllif istifadə etdiyi əlyazmaların köçürülmə tarixi və elmi-tekstoloji vəziyyəti haqqında məlumat vermir, əsas mətndə nüsxə fərqlərini göstərmir. O, yalnız az hallarda mətndə açdığı mötərizədə sözlərin fərqini göstərmişdir. Buna baxmayaraq, tərtibçi ilhaqi və şübhəli hesab etdiyi beytləri, hətta fəsilləri belə haşiyənin kənarına çıxarmışdır. V. Dəstgerdi bu işdə müqayisəli-məntiqi üsuldan geniş istifadə edir."^[23]

Nizaminin "Leyli və Məcnun"unun mövcud çap nüsxələri içərisində V. Dəstgerdi nəşrindən sonra 1965-ci ildə AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşları Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin çap etdirdikləri elmi-tənqidi mətni alimlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Akademik Yevgeni Bertelsin redaktə etdiyi bu kitaba akademik Ə.Ə. Əlizadə müqəddimə yazmışdır.^[24] Tənqidi mətn 10 əlyazması və V. Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə əsasında tərtib edilmişdir. İstifadə edilmiş əlyazmaların ikisi XIV əsrə aiddir və bunlar ən qədim nüsxə hesab edilir. Katib Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Sane tərəfindən 1361-ci ildə köçürülmüş və Fransa Milli Kitabxanasında saxlanan nüsxə mətndə əsas götürülmüşdür.^[24]

Nizaminin başqa əsərlərinə nisbətən "Leyli və Məcnun"un əlyazma nüsxələrinin mətnlərinə katiblər daha azad müdaxilə etmiş, öz zövqlərinə və nəzəri düşüncələrinə görə müəyyən fəsilləri yenidən işləmiş, istədikləri qədər artırma-əksiltmələrə yol vermişlər. Onlar, demək olar ki, əsəri əvvəldən axıra kimi mükəmməl redaktə edib, həətta ayrı-ayrı sözləri və beytləri yeniləri ilə əvəz etmiş, əsərin ideya və məzmununa müəyyən dəyişikliklər etməyə nail olmuşlar.^[25]

Məlumdur ki, Nizami əsərin müqəddiməsində poemanın dörd min beytdən bir qədər artıq olduğunu bildirmişdir.^[26] V. Dəstgerdinin fikrincə, əsərin təqribi həcmi 4050 və ya 4100 beyt olmalıdır.^[27] Zəbihulla Səfa bu rəqəmi 4700^[28], Əli Nəzmi isə 5100^[29] beyt qəbul etmişlər. "Leyli və Məcnun"un 1965-ci ildə Moskvada nəşr olunmuş mətni 4564 beytdən ibarətdir.^[30]

V. Dəstgerdi 4650 beyt həcmində tərtib etdiyi "Leyli və Məcnun" əsərinin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir ki, "…ilhaqi şerlər "Leyli və Məcnun"a "Xosrov və Şirin"ə nisbətən daha çox yol tapmışdır…İlhaqçı şair, bu əsərdə o biri poemalardan da artıq cinayətə yol verib "Zeyd ilə Zeynəb əfsanəsi", "Zeydin müşayəti ilə Məcnunun Leylinin evinə getməsi", "Məcnunun əzəməti haqqında", "Zeydin yuxuda Məcnunla Leylini behiştdə görməsi" kimi fəsilləri özündən əsərə artırmışdır. Nizami şerindən 400-ə qədər beyt də götürüb ilhaqi şerlər içəridisində yerləşdirmişdir. Təqribən 1030 olan bu ilhaqi beytlər içərisində 600 beyt ilhaqçı şairin özünün, 400 beyti Nizaminindir ki, təhrifsiz ilhaqi parçalar içərisində yer tutmudur."^[22] V. Dəstgerdinin fikrincə əsərdə bu dəyişikliklər 1350–1400-cü illər arasında aparılmışdır.^[31]

Nizami Gəncəvinin Xəmsəsi
Sirlər Xəzinəsi Xosrov və Şirin Leyli və Məcnun Yeddi Gözəl İsgəndərnamə
b m r

Y. Bertels "Məcnunun əzəməti haqqında"kı fəsildən bəhs edərkən bu hissənin "Şablon sözlərdən ibarət olub Məcnun obrazını qətiyyən xarakterizə etmədiyini" göstərir.^[32] V. Dəstgerdi kimi^[33] Bertels də "Leyli və Məcnunun bir-birinə yetişməsi" adlı fəsli katib tərəfindən artırılmış hissə hesab edir.^[32] V. Dəstgerdi fikrini aydınlaşdırmasa da, Y. Bertels həmin fəslin ilhaqiliyini elmi şəkildə əsaslandırmağa çalışaraq yazır : "Açıq etiraf etmək lazımdır ki, Məcnunla Leylinin bir-birinə yetişməsi kimi bir fəsil diqqətli oxucuda təəccüb doğurur. Bu fəsildə sevgililərin zifaf gecəsi təsvir olunur, həm də çox quru və süst təsvir olunur. Axı zifaf gecəsini əsərə daxil etməklə şair faciəni müvəffəqiyyətli bir sonluğa gətirib çıxarır. Sevgililər istəklərinə çatırlar. Vəhşilərin himayəsi altında onlar bundan sonra da, hər hansı bir risk olmadan məhəbbətdən zövq ala bilərdilər. Bəs nə üçün onda, yenidən faciəvi sonluq ba verir, o nə ilə əlaqədardır? Deyək ki, əgər görüş zamanı sevgililərə ölüm üz versəydi, onda onu, bütün poemanın tragik məzmunu ilə əlaqələndirmək olardı. Ancaq bu şəkildə, necə ki, bu fəsil yazılmışdır, gözəl düşünülmüş bir simfoniyanı məhv edən təəssüf doğurucu qarışıqlıq kimi səslənir."^[34]

Ç. Sasanianın fikrinə görə isə, "Nizami bir mürşid kimi məhz həmin fəsildə uzun seyri-süluk yolunu qət edib özündə təcəssüm olunan gizli sirrlərə vaqif olduğu və əsl həqiqəti dərk etdiyi bir vaxtda həqiqət yolçusu olan Məcnunu son dəfə imtahan edir. Bu fəsildə Məcnun, ya real, həyati eşqin tələblərinə uyğun olaraq Leyli ilə rəsmi izdivac bağlayıb onunla maddi həyat sürməkdə davam etməli və nəticə etibarilə də əsər burada bitməli idi, ya da ki, məcazi, ürfani eşqin müddəalarına görə bəşəri-cismani Leylini tərk edib, onun fövqündə duran ölməz, ruh əl-qüdus Leyliyə qovuşmaq üçün yolunu davam etdirməli idi. Göründüyü kimi, poemada əhvalat bu fəsildən sonra da, xeyli davam edir. Bu nöqteyi-nəzərlə əsərə baxsaq o zaman tamamilə aydın olar ki, "Leyli və Məcnunun bir-birinə yetişməsi" kimi bir fəsil poemada təsadüfi və ya yersiz hesab edilə bilməz. Onun əsərdə öz yeri vardır və bu fəsilin Nizami qələmilə yazılması şübhəsizdir. Ancaq, bunu da inkar etmək olmaz ki, katib redaktə zamanı bu fəsilə də əl gəzdirmiş, ciddi təhriflərə yol vermişdir."^[35]

V. Dəstgerdi^[36] və Agah Sirri Ləvənd^[37] "Zeyd ilə Zeynəbin eşqi haqqında"kı fəsli əsərə sonradan artırma hesab edirlər. Ç. Sasanianın fikrincə isə, həmin fəslin ilhaqiliyi onunla əlaqələndirilə bilər ki, Leyli və Məcnunun məhəbbətindən bəhs edən mövcud ərəb mənbələrində Zeyd və Zeynəb əhvalatına təsadüf edilməmişdir. Sasanian, 16 Lakin, Nizami öz əsərində süjetin inkişafı ilə əlaqədar köməkçi obrazlar və hadisələri poemaya daxil edə bilərdi. Bundan başqa Nizaminin Zeyd və Zeynəb sürətlərini müəyyən bir məxəzdən ala bilməsi də mümkündür. Araşdırmalar göstərmişdir ki, eşq dərdindən Məcnun ləqəbi almış aşiqlər içərisində Zeyd adlı birisi də olmuşdur. Belə məxəzlərdən biri Fazil Kaşaninin "Riyazül-hekayət" əsəridir. Burada Məcnun ləqəbi daşımış aşiqlər haqqında ayrıca fəsil vardır. Müəllif həmin fəsildə Seyid Abdullah Nəcəfinin əsərlərindən sayılan "Hədiqətül-arifin"dən Məcnun ləqəbi ilə məşhur olan Zeyd adlı bir aşiqin hekayəsini misal gətirir.^[38]

XII əsrin başlanğıcında yaşamış filosof və mütəfəkkir Eynəlqüzat Miyanəçi (1098–1130) öz məktublarından birində Leylinin eşqindən bəhs etdiyi yerdə Zeynəbin də adını çəkir.^[39] Miyanəçinin Leyli və Zeynəbin adını eyni vaxtda çəkməsi, onların hər ikisinin eşq bahadırları olması ilə əlaqədardır.^[40] Tədqiqatçı R. Əliyev də bu fəsilin poemaya sonradan artırıldığını qeyd etmişdir.^[41]

Nizamiyə qədər, yəni, IX–XII əsrlərdə Leyli və Məcnunun nakam eşqindən xəbər verən çoxlu ədəbi və tarixi mənbələr vardır. Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması ətrafında geniş tədqiqat işləri aparmış mütəxəssis Çingiz Sasanian, şairin istifadə edə biləcəyi mənbələr sırasında İbn Qüteybənin (889-cu ildə ölmüşdür) "Kitab əş-şer vəş-şüəra", Əl Mübərrədin (898-ci ildə ölmüşdür) "Əl-Kamil", Davud əz-Zahirinin (909-cu ildə ölmüşdür) "Kitab əz-Zəhra", Əl Vəşşanın (936-cı ildə ölmüşdür) "Kitab əl-Müvəşşə", Əbul Əzhər Məhəmməd ibn Zeyd ən-Nəhəvinin (936-cı ildə ölmüşdür) "Əxbari uqəlayil məcanin", İbn Əbdur-Rəbihin (939-cu ildə ölmüşdür) "əl-İqd əl-Fərid", Məsudinin (957-ci ildə ölmüşdür) "Mruc əz-Zəhəb", Əbül Fərəc İsfahaninin (897–967) "Kitab əl-Ağani", Əl Mərzbani Şeyx əbu Ubeydullah Məhəmməd ibn İmranın (994-cü ildə ölmüşdür) "Möcəm əl-Şüəra", Əl-Valibinin "Divani Məcnun", İbn əs-Sərracın (1106-cı ildə ölmüşdür) "Məsare əl-Üşşaq" əsərlərini qeyd edir.^[42]

Əl-Valibi "Divani Məcnun" adlı əsərində topladığı Məcnun şerlərinə şərhlər yazmışdır. İ. Kraçkovski yazır ki, ilk dəfə bu əsərdə Məcnunun təkcə Ərəbistanda deyil, "İran ölkələrində" də məşhur olması göstərilir.^[43] Ç. Sasanianın fikrincə, "Divani Məcnun"dakı rəvayətləri Nizaminin "Leyli və Məcnun"unda hadisələrin xronoloji təsvirilə müqayisə etdikdə aydın nəzərə çarpır ki, Nizami, poemanın yazılmasında başqa ərəb mənbələrinə nisbətən əl-Valibinin əsərindən daha çox faydalanmışdır.^[44] Əl-Valibinin həmin əsəri "Leyli və Məcnun" haqqında daha geniş məlumat verdiyi üçün Nizami ondan mükəmməl bir mənbə kimi istifadə etməyi üstün tutmuş, Leylinin atasının Məcnuna imtina etməsinin səbəbləri, Məcnunun atasının elçiliyi, Məcnunun iztirab çəkməsi, Məkkəyə ziyarətə aparılması və burada Leylinin adını eşidib huşunu itirməsi, Məcnunun evə qayıtması, ailəsinin onu dilə tutub başqa qızla evləndirməyə çalışması, Məcnunun ceyranları azad etməsi, səhrada Məcnunun görüşünə müxtəlif adamların gəlməsi, Məcnunun qəbiləyə qaytarılması tədbirlərinin boşa çıxması, Nofəlin Məcnuna kömək etmək cəhdinin uğursuzluqla nəticələnməsi, Məcnunun səhrada qandallı qul gəzdirən qarı ilə rastlaşması və qulu azad etməsi, Məcnunun qarğa ilə söhbəti, Leyli və Məcnunun naməlum adam vasitəsiylə məktublaşması səhnələrini öz əsərində istifadə etmişdir.^[45][46] Lakin, Əl-Valibinin təsvir etdiyi, Məcnunun ceyranı parçalamış canavarı öldürərək yandırması, Məcnunun uşaqlıqda Leyli ilə birgə sürü otarması, Məcnunun Babilə müalicəyə aparılması, İsa ibn ər-Rəşidin hzurunda Məcnunun şer oxuması kimi səhnələr Nizami tərəfindən istifadə olunmamışdır.^[47]

Ç.Sasanian qeyd edir ki, Nizami "Leyli və Məcnun"un kompozisiyasını Əl-Valibinin əsəri əsasında yaratmışdır. O, burada ağlabatan epizod və rəvayətləri vahid süjet ətrafında qruplaşdırmaqla, ibn Qüteybənin və əl-İsfahaninin müvafiqə əsərlərindən də köməkçi bir mənbə kimi istifadə edib məzmunca bitkin bir poema yaratmışdır.^[47]

Nizami, "Leyli və Məcnun"un fəsil başı beytlərində çox zaman istifadə etdiyi mənbələrə üstü örtülü şəkildə işarə etmişdir.^[47] Aşağıdakı beytdə şairin Əl-Vəlabiyə istinad etməsi görünür:

Bağdadın fazil söz nəğməkarı, Sözün sirrindən belə xəbər verdi.[48]

Başqa bir yerdə "fars oğlu fəsahətli dehqan" deməsilə şair Əbülfərəc İsfahaninin əsərinə işarə etmişdir.^[47] Ç. Sasanian yazır ki, "Leyli və Məcnun"da təsvir olunmuş hadisələrin mündəricəsini bu mənbələrlə tutuşdurduqda aydın görünür ki, Nizami daha çox üç mənbədən – İbn Qüteybənin, Əbül Fərəc İsfahaninin və Əl-Valibinin əsərlərindən istifadə etmişdir.^[47] Sasanianın fikrincə, bunlarla bərabər Nizami "Zeyd və Zeynəb" əhvalatından xəbər verən bir mənbə ilə də tanış olmuşdur.^[47]

Azərbaycan alimlərindən Yusif Ziya Şirvani Nizaminin öz poemasını qədim ərəb mənbələri əsasında yazdığı haqqındakı elmi fikirləri qəbul etməmişdir. Onun fikrincə, Nizami "Leyli və Məcnun" poemasını bu süjetin Qədim Babilistanın mixi yazılı ədəbiyyatında mpvcud olan variantının Azərbaycanda yayılmış əfsanələri əsasında yazmışdır. "Leyli və Məcnun" süjetinin Qədim Babilistanda yazıya alınması haqqında Almaniyada təhsil almış İran tələbələrinin nəşr etdikləri "Kavə" jurnalında ilk dəfə məlumat verilmişdir.^[49]

1935-ci ildə Y. Dunayevski "Leyli və Məcnun" poemasının A. Qloba tərəfindən rus dilinə tərcüməsinə yazdığı müqəddimədə bu fikri irəli sürmüşdür.^[50] İ. Kraçkovski Kraçkovski, 589 və Y. Bertels^[51] bu mülahizəyə şübhəli baxmış və göstərmişlər ki, "bu süjet, o zamankı şəraitdə yarana bilməzdi". Y. Bertels Mir Məhəmməd Hicazinin "Kəşfi-ədəbi" başlığı altında "Ainə" jurnalında^[52], nəşr olunduğu yer və ili göstərilməmişdir, Y. Bertels yazır ki, 1934-cü ildən gec çıxmamışdır. Danimarka şərqşünası Qrin adlı birinin "Leyli və Məcnun" haqqında mixi yazılar aşkara çıxarması haqqında məlumat verir. M. Hicazinin tərcümə etdiyi məlumata görə, "Kis və Lilakis Günəş məbədində kahin Aştarfalazardan dinin əsaslarını öyrənərkən bir-birlərini sevirlər. Kahin, bundan xəbər tutub Kisi qovur və Lilakisi məbəddə həbs edir. Kis dəli kimi hər yerdə öz sevgilisini axtarır. Baş kahinin əmri iləə ona ölüm cəzası verilir. Atası məşhur olduğu üçün ölüm cəzası səhraya sürgünlə əvəz edilir. Lilakis qaçıb atası evində gizlənir. Kis onu qaçırmaq üçün yenidən məbədə gəlir. Ancaq tutularaq ölümcül hala salınana kimi döyülür və yenidəən səhraya qovulur. Kisin atası Lilakisi oğluna almaq istəsə də rədd cavabı alır. Kis, səhrada yaşayaraq vəhşilərlə ünsiyyətə girir. Lilakis Salamisin oğluna ərə verilir. Kis Nofəl ilə tanış olur və ondan kömək istəyir, bu şərtlə özünün ceyran sürüsünü ona verəcəyini vəd edir. Nofəl güc işlətməklə Lilakisin evinə girib ərini öldürür və onu qaçırır. Onlar səhrada kəbin kəsdirib ömür sürürlər. Kis çobanın arvadına aşiq olur, ərini öldürüb onunla da evlənir. Lilakis səhrada yalqızlıq şəraitində ölür."^[51] Y. Bertels Hicazinin bu məlumatını "qondarma" adlandırır və bildirir ki, "naməlum Qrinin" həqiqi mətni tapılmayınca, Hicazinin bu məlumatı haqqında doğru fikir söyləmək olmaz.^[53]

Ç. Sasanian qeyd edir ki, Nizami dövründə Azərbaycanda mövcud olan "Leyli və Məcnun"un folklor variantlarının məzmunu haqqında aydın fikir söyləmək olmaz.^[54] Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının yazdığı zaman, əfsanənin Azərbaycanda yayılmış folklor variantından istifadə etməsini Y. Bertels qeyd etmişdir.^[55] O, bu süjetin şərq folklor variantlarından danışarkən kürd versiyasından və onun məxmunundan qısaca bəhs edir. Bertels yazır ki, kürd folklor variantında əsas məzmun astroloji xarakter daşıyır.^[55] Ancaq, başqa bir krd versiyasında Məcnun obrazı, tamamilə təbiət kultu ilə əlaqəli firmada təsdiq edilmişdir.^[55]

"Leyli və Məcnun" poemasında obrazların epik xarakteri onların daha çox əsatiri səciyyə daşıyan bədii təsvir vasitələrilə təcəssüm olunmasına gətirib çıxarmışdır. Poemada Leyli və Məcnun sürətləri, hadisələr, təbiət təsvirləri də epik planda verilmişdir. Şair, epik-romantik şerin tələblərindən asılı olaraq, obraz və hadisələrə ideal xarakter bəxş etmiş, pisi də, yaxşını da, adi normadan xeyli yüksək, ideal dərəcədə təqdim etmişdir. Bununla əlaqədar Ç. Sasanian yazır:

Əsərdəki epik xüsusiyyətlər sübut edir ki, Nizami poemanı yaradarkən dastanın əsatiri süjetindən də istifadə etmişdir. Ancaq, bunu demək olmaz ki, Nizami “Leyli və Məcnun”dakı əsatiri motivlərin hamısını dastanın həmin mifoloji süjetindən almışdır. Ç.Sasanian[56]

"Leyli və Məcnun"da Nizami hər bir obrazın özünəməxsus mifoloji xüsusiyyətlərini vermişdir ki, bu xüsusiyyətlərin də bəziləri birbaşa süjetin əsatiri variantından alınmışdır; məsələn, poemada verilmiş "Baharın tərifi və Leylinin çəmən seyrinə çıxması" adlı fəsil bu cəhətdən çox səciyyəvidir.^[57] Ərəb mənbələrinin heç birində verilməmiş^[56] bu fəsilin təhlili göstərir ki, Nizami, onu dastanın əsatiri variantından almışdır.^[56] Nizami, Leylinin çəmənlikdə gəzməsini belə təsvir edir:

Gül kimi yaşıllıq içində oturdu, O, təzə, tər güllərdən dəstə bağladı. Hər yerə ki, onun nəsimi gəlib çatdı, Süsən birdi və gül çıxdı. Hər çəmənə ki, əli dəydi, Şimşad çıxıb, sərv boy atdı.[58]

Nizaminin təsvirinə görə, Leylinin nəfəsi çatan və əli toxunan hər yerdə ağac, gül-çiçək bitir. Burada Leylinin təbiət kultu ilə əlaqəsi və məhsul ilahəsi kimi təsvir ediməsi diqqətə çarpır.^[59] Nizami, bəzən Leylini ayın rəmzi kimi təqdim edir, gecənin, qaranlığın simvolu kimi verir:

Leyli zülmət içində bir aydır, Məcnun ləqəb oldu, o ki, şahdır.[60]

Ümumiyyətlə Nizami, poemada Leylini "nur", "sübh", "ulduz" da adlandırır. Dastanın Azərbaycan, türkmən və kürd xalq variantlarında Leyli obrazı od, ay və işıqla bağlıdır.^[59] Dastanın Azərbaycan variantında Leyli haqqında deyilir:

Məcnunam, bir nura olmuşam əsir, Gəlmişəm yanına, boynumda zəncir, Göstər camalını mahi münəvvir.[61]

Nizami, poemada Qeysi təqdim edərkən "nur", "afitab" (günəş), "şam", "atəş" kimi təşbihlər işlədir. Əsatiri nağıl və əfsanələrdə günəş, ayı, od və işıqla bağlı olan qəhrəmanlar həmişə fövqəltəbii qüdrətə malik olurlar. Onlar nərə və ya ah çəkəndə ağzından od püskürür, təbiətdə şimşək çaxır, yer-göy titrəyir. Bu səbəbdən Nizami poemasında da Məcnunun ağzından od püskürməsinə işarə vardır:

Şimşək tək gülüşdən dodağımı bükdüm, Qorxdum ki, gülməkdən yanım... Qorxuram ki, şadlanıb gülsəm, Od ağzımdan bayıra çıxar.[62]

Bu əsatiri ənənə dastanın Azərbaycan xalq variantında da vardır. Həmin dastanda yazılır ki, Məcnun "içindən elə bir ah çəkdi ki, ağzından od çıxdı"^[63] , "Qeys pəncərədən boylanıb elə bir qıy vurdu ki, ağzından od çıxdı"^[64] Məcnun obrazının od, işıq və ulduzla əlaqəsinə dastanın türkmən və kürd variantlarında da rast gəlinir.^[65] Dastanın, tamamilə əsatiri süjetə malik olan kürd xalq variantlarından birində Məcnun ulduza çevrilərək, göyə qalxır.^[66]

Ç. Sasanianın fikrincə poemada verilmiş "Məcnun vəhşilər arasında" fəsli də əsatirlə səsləşir. Qədim ərəb rəvayətlərində Məcnunun səhrada heyvanlar arasında yaşamasına işarə edilsə də, burada onların sinifləri, adları göstərilmir. Nizami Məcnunun ətrafına kərkəs, qartal, maral, ceyran, qoyun, at, dovşan, şir, pələng, tülkü, canavar və itlərin toplaşdığını yazır. Dastanın Azərbaycan xalq variantında Məcnunun ətrafındakı heyvanlar arasında durna, kəklik, bülbül, göyərçin, ayı və ilan da xatırlanır.^[67] Poemanın əsatir ənənələri ilə səsləşən digər bir fəsli isə "Məcnunun ulduzlara şikayətdi"dir.^[68] Bu fəsildə ayrı-ayrı ulduzlar canlı insan kimi təsvir olunur. Nizami bu təsvirlərdə hər bir ulduzun şərdə geniş yayılan əsatiri xüsusiyyətlərini tərənnüm edir. Fəslin sonunda Məcnunun Zöhrə və Müştəriyə üz tutub onlardan səadət diləməsi tamamilə əsatiri məzmun daşıyır.^[68] Nizami "Leyli və Məcnun"da bir neçə dəfə "Mehr və Müştəri" dastanından olan adlar çəkmişdir.^[68] Sasanianın fikrincə, süjetin folklor variantlarında odun, günəşin və işığın antropomorfik obrazı olan Qeys ilə Mehr arasında müəyyən yaxınlıq vardır. Məsələn, "Mehr və Müştəri"də Mehr Müştəri ilə dostluğunda sədaqətli olub axıra qədər əhl-peymanı sındırmadığı kimi, Qeys də Leyliyə məhəbbətində əhd-peymana sadiq qalaraqəbədi dostluğun rəmzinə çevrilmişdir.^[68]

Qədim şərq folklorunda Qeys, əsatiri səciyyə daşıyaraq, günəşlə, odla bağlı olmuş və təbiət kultu ilə əlaqələndirilmişdir.^[68] Kürd versiyasında Məcnun üç ay qışı yuxuya gedir. Onun başında köçəri quşlar yuva düzəldir. Yazın başlanğıcında Leyli, bulağa gəlib çeşmənin suyu ilə onun gözlərini yuyub təmizləyir və yuxudan ayıldır.^[69] Sasanian qeyd edir ki, Qeysin üç ay yatması, təbiətin qışda üç ay yuxuya getməsinin əsatiri rəmzidir. O, yalnız dirilik rəmzi və yazın antropomorfik rəmzi olan Leylinin gəlməsi ilə təbiətin özü kimi oyanır.^[70]

Akademik M. Arif Nizaminin öz əsərlərində xalq ədəbiyyatının ənənəvi obrazlarının (qocalar, çobanlar, kərpickəsənlər və s.) geniş və dolğun bədii timsalını yaratdığını, bu "kiçik" qəhrəmanlar vasitəsiylə çox böyük ictimai-fəlsəfi ideallar ifadə etməsini ətraflı tədqiq etmişdir. Müəllif yazır ki, "Nizami öz kiçik qəhrəmanlarından bir məhək daşı kimi istifadə edir. Onları hökmdar surətlərinə təmas etdirər-etdirməz hökmdarların bütün saxta cəhətləri, zəiflikləri, nöqsanları aşkara çıxarır. Böyük dövlət başında duran, dünyaya hökm edən, fiziki və fikri qüvvəyə malik olan bu adamlar birdən-birə qarşımızda kiçilir, öz romantik boyalarını itirir, solğun, aciz və köməksiz bir hala düşürlər."^[71] H. Araslı qeyd edir ki "ərəb şifahi ədəbiyyatında canlanıb, Yaxın Şərq xalqları arasında yayılmış olan bu dastan XII əsrdə Azərbaycanda da məşhur olmuşdur."^[72] H. Araslı Nizami əsərlərində folklor ənənələrinin geniş işləndiyini qeyd edir. Bu ənənələrdən biri, qəhrəmanın nəzir-niyazla dünyaya gəlməsidir. Alim, Azərbaycan folklorunun ən qədim yazılı ədəbi abidəsi olan "Kitabi-Dədə Qorqud"dan bu ənənəyə aid nümunələr gətirir və göstərir ki, bu kimi xüsusiyyətlər klassik ədəbiyyat nümunələrinə, o cümlədən, Nizami yaradıcılığına güclü nüfuz etmişdir."^[73] Prof. Ə. Sultanlı bu fikirdədir ki, Nizami "mövzunun rəvayət hissələrini saxlamış, bu rəvayətlərdən bir həqiqət kimi deyil, bir vasitə kimi istifadə etməyə çalışmışdır."^[74]

"Xosrov və Şirin"dən bəhs edən bütün alimlər təsdiq edirlər ki, Şirin məhəbbət simvoludur.^[75] Şair bu obrazın qarşısında Xosrov kimi şəhvət düşgünü, ədalətsiz, xain, mənsəbpərəst, xalqdan uzaq və daha bir sıra əxlaqi xüsusiyyətlərə malik bir şahı mənəvi cəhətdən dəyişdirmək, onu ideallaşdırmaq kimi çətin və mürəkkəb bir vəzifə qoymuşdur. Şirinin bu vəzifəni yerinə yetirməsi üçün əsas silahı, cismani və mənəvi gözəlliyi ilə bərbər həm də saf və tükənməz məhəbbətidir. Nizami, Şirin obrazı ilə mənəvi saflığı, sədaqəti, insanpərvərliyi Xosrov surətində əxlaqi çirkinliyə, pozğunluğa, xəyanətkarlığa və ədalətsizliyə qarşı qoyur.^[75] Şirin Xosrovun eşqilə yaşayıb hakimiyyətdən, taxt-tacdan əl çəkir. Onun idealı Xosrovdur. Yalnız şəhvani hisslərlə yaşayan Xosrovun əsas idealı isə səltənətidir, taxt-tacıdır. O, hakimiyyəti ələ almaq, taxt-taca sahib olmaq üçün hər cür alçaq sifətlərə girir. Ancaq Şirin, Xosrova çatmaq üçün hakimiyyətdən imtina edir.^[75]

Şirinin saf məhəbbəti mənfi sifətlərə malik Xosrovu büsbütün dəyişir, onu Nizaminin idealına çevirir. Əsərin sonunda Xosrov da eşq və insanlığın nə olduğunu dərk etdikdə səltənəti, taxt-tacı atır və Şirinlə kam almaq üçün sakit bir yer axtarır. "Xosrov və Şirin"də məhəbbətin bu cahanşümul qələbəsini müşahidə edən Nizami "Leyli və Məcnun"da onun qarşısında daha böyük bir vəzifə qoyur. Üçüncü məsnəvisində şair Leyli ilə Qeysin eşqilə bütöv bir cəmiyyəti tərbiyə etməyə çalışır. Nizami burada məhəbbətin təsiri ilə cəmiyyətdəki bədxahlığı, zülmü, ədalətsizliyi, mənsəbpərəstliyi, mülki bərabərsizliyi islah etmək, onda insanpərvərlik, mərdlik, doğruluq kimi sifətləri aşılamaq istəmişdir. "Leyli və Məcnun"da əsas konflikt şəxsiyyətlə cəmiyyət arasında meydana gələrək, getdikcə mürəkkəbləşir və bunun nəticəsində məhəbbət ideyası ictimai məzmun kəsb edir ki, bu xüsusiyyəti biz "Xosrov və Şirin"də görmürük.^[76] Şəxsiyyətlə cəmiyyət arasındakı konfliktin inkişafı məhəbbətin ideya-məzmun dairəsini genişləndirir. Belə ki, Nizaminin yalnız bu əsərində məhəbbət ağlın sərbəstliyi, könül arzularının azadlığı, mülki və mənəvi bərabərlik kimi tələbləri qarşıya qoyur.^[76]

"Xosrov və Şirin"ə nisbətən "Leyli və Məcnun"da məhəbbət ideyası məzmunca daha vüsətli olub çoxcəhətli fikri-fəlsəfi məna kəsb edir. Poemada məhəbbət insanın mənəvi, təbii-hissi ehtiyacı olmaqla bərabər, həm də tərbiyə və mübarizə vasitəsidir. Nizami bu əsərində eşqi cəhalətə, ictimai zülmə, mənəvi hüquqsuzluğa, ədalətsizliyə qarşı əsil mübarizə silahına çevrilir. Beləliklə, Nizami, "Xosrov və Şirin"lə müqayisədə "Leyli və Məcnun"da fərdilikdən tədricən ümumiliyə doğru getmişdir.^[77]

"Leyli və Məcnun"da Nizami öz ideyalarını tərənnüm etmək üçün tamamilə yeni bir şəraitə malik olur. O, burada saray həyatından uzaqlaşır və kütləyə, ictimai həyatın daha ziddiyyətli sahələrinə yaxınlaşmağa imkan tapır.^[77] Şair əgər o biri əsərlərində ədalətli şah vasitəsilə ictimai həyata təsir etmək üçün saray həyatına müraciət edirdisə, burada əksin, həyatın özündən saraya nüfuz etməyə çalışır. O, məhz ilk dəfə "Leyli və Məcnun"da özünün böyük bəşəri ideallarını birbaşa cəmiyyətin içində həyata keçirməyi qarşısına məqsəd qoyur. Şairin bu ideallarını adi qəbilə başçısının övladları – ideal aşiq Məcnun və Leyli həyata keçirməlidirlər. Xosrov və Bəhram isə saray həyarı ilə məhdudlaşdıqlarına görə, cəmiyyətə və cəmiyyət işlərinə girişə bilmirdilər.^[3]

Nizami "Leyli və Məcnun" poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir.^[78] "Leyli və Məcnun"da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.^[79]

Poemaya belə bir nəzərlə yanaşdıqda iki Leyli və Məcnun və iki şərait görünür. Birincidə Leyli və Məcnun real, maddi insandır və buna görə də, mövcud ictimai şərait gerçək tarixi şəraitdir. Əsərin bu hissəsində Nizami hadisələri real zəmində təsvir edir. İkincidə isə Leyli və Məcnun məcazi obrazlar kimi təsvir olunurlar. Əsərin bu hissəsindəə təkcə insan sürətləri deyil, varlıq, şərait özü də məcazi baxımdan təcəssüm edilir. Bu cəhətdən əsərin ikinci hissəsində hadisələri ürfani məzmunda tərsim və tərənnüm edilmişdir. Həm də Nizami bu iki mühüm cəhəti əsərdə tam vəhdət halında birləşdirmiş, ikinci birincinin məntiqi davamı kimi verilmişdir. Poemanın birinci hissəsində cərəyan edən real hadisələr və real ictimai-tarixi zəmin üzərində inkişaf edən süjet əsərin sonuna doğru fəlsəfi-ürfani məzmun kəsb edir.^[79]

"Leyli və Məcnun" özünün ideya və məzmununa görə "Xəmsə"yə daxil olan digər poemalardan bütünlüklə fərqlənən orijinal bir əsərdir.^[80] Y. Bertels və A. Boldırev "Leyli və Məcnun"u Nizami yaradıcılığında bir uçurum hesab edirlər. Onların fikrincə Nizami bu əsərində bütün yaradıcılığı boyu davam etdirdiyi siyasi, ictimai ideyalardan uzaq düşmüşdür. Y. Bertels yazır ki, ""Leyli və Məcnun"da doğrudan da şairin, onu məşğul edən əsas fikirdən kənarda qalması zənn olunur…"^[81] Bu fikri daha sonra A.N. Boldırev davam etdirərək yazır: "Leyli ilə Məcnunun məhəbbəti haqqındakı əfsanənin ciddi çərçivəsi Nizamiyə üçüncü əsərində mühüm siyasi motivləri nəzərə çarpdırmağa imkan verməmişdir…Ola bilsin ki, ancaq buna görə Nizami Şirvanşah Axsitanın sifarişinə könülsüz yanaşmışdır."^[82]

Məcnunun Leyliyə olan real, maddi eşqi Yaxın və Orta Şərq ölkələrində islamiyyətin bərqərar olduğu ilk dövrlərə təsadüf edir. V–VI əsrlərdə Ərəbistanda mövcud olan qəbilə ailə münasibətlərində qadınlar müəyyən hüquqi imtiyazlara malik idilər. Onlar özlərinə ər müəyyən etməkdə və hətta ayrılmaqda müstəqil mövqe tuta bilirdilər. Ərəb qadını öz çadırının qapısını arxa tərəfə keçirməklə birtərəfli şəkildə ərindən ayrıldığını elan edirdi. İslamın yayılmasından sonra isə cahiliyyə zamanının ailə münasibətləri öz əvvəlki hüquqi imtiyazlarını itirmişdi.^[79] "Leyli və Məcnun"dakı ailə münasibətlərinin tarixi şəraiti Quranın meydana gəldiyi dövrə — VII əsrə təsadüf edir. Poemada verilmiş ailə-nikah sistemindəki qayda-qanunlar islami qayda-qanunlardır. Nizami, real tarixi şəraiti qələmə almış və iki gəncin gerçək həyati arzularının faciəsini də həmin tarixi şəraitin mövcud qayda-qanunları ilə əlaqələndirməyə çalışmışdır.^[83]

İslama qədərki Ərəbistanda qəbilələr tam müstəqil idilər. Qəbilənin başında seyid dururdu. Hər bir gənc azad surətdə evlənib həyat qurmaq hüququna malik idi. Təzə evlənmiş gənc atasının evindən çıxıb onun ətrafında özünə çadır qururdu. Lakin, islamiyyətin meydana gəlməsi ilə bu qəbilə azadlıqlarına, əvvəlki rəsmi adət-ənənələrə son qoyuldu. Əvvəlki dövrlərə məxsus olan şəxsiyyət və hissi azadlıqlar öz əhəmiyyətini itirdi. Başqa sahələrdə olduğu kimi sevgi, ailə qurmaq, ailə sistemi, ər-arvad arasındakı münasibətlərə dair yeni qanunlar meydana gəldi. Bu qanunları pozanlara isə ciddi cəza verilirdi.^[83]

Leyli ilə Məcnunun məhəbbət macəraları da köhnə qəbilə icma həyatından yeni ictimai-əxlaqi dövrə keçid vaxtlarına təsadüf edir. Leyli ilə Məcnun bir-birini azad şəkildə sevirlər. Lakin, bu azad sevgi mövcud ictimai qaydalara, islam adətlərinə tamamilə ziddir. Qəbilə adamları bu sevgini xoşagəlməz bir hadisə kimi qarşılayırlar. Dedi-qodular o qədər artır ki, Leyl ilə Məcnun cəmiyyət arasına çıxmırlar. Məcnun küçəyə çıxanda ona tənə yağdırıb qovurlar. Leyliyə məhəbbətini gizlədə bilməyən Qeys hisslərini şerlə ifadə edir. Bunu eşidən Leylinin atası onu özü və qızı üçün bir təhqir hesab edir. Rüsvayçılıqdan yaxa qurtarmaq üçün Leylini məktəbdən uzaqlaşdırır və evdən kənara buraxmır. Leylinin Qeysi sevdiyini bildirməsi valideynləri tərəfindən özbaşınalıq, xudkamlıq kimi qarşılanır. Leyli azad surətdə başqasına könül verə bilməz. O, yalnız atasının məsləhət bilib ərə verdiyi gənci sevə bilər. Demək ki, Leyli şəxsiyyət, sevgi hüququndan məhrumdur. O, ata evində atadan, ər evində isə ərdən asılı olmalıdır.^[84]

"Leyli və Məcnun" əsərində məhəbbətin real, həyati məzmunu romantik şəkildə öz bədii ifadəsini tapmışdır. Nizamiyə görə insan eşqsiz yaşaya bilməz. O, məhəbbəti həyatın qanunu hesab edir ki, bunsuz səadət və xoşbəxtlik mümkün deyil. Məcnun Leyli eşqiylə söylədiyi bir şerində deyir:

Sənin eşqin könüldən çıxalı deyil, Və bu sirri kimsəyə açmalı deyil. Bu sirr süd ilə bədənimə daxil olub, Canımla da bədənimdən çıxacaq. [85]

Məcnunun dili illə Nizami deyir ki, eşq insanın təbii, nəcib hissləridir. Bu eşqi ana südü ilə təbiət özü insana bəxş etmiş və insan da bu eşq ilə böyümüşdür. Məcnun insanı təbii könül arzularından, məhəbbətdən məhrum edən zəmanə qayda-qanunlarına boyun əymək istəmir.^[86] Akademik H. Araslı Məcnun eşqindən bəhs edərkən yazır ki, "Nizami bu obrazda, şəxsu azadlığı hər şeydən üstün tutan, dövrünün qayda-qanunlarına boyun əyməyən, eşqi, məhəbbəti tapdalanan, müasirləri tərəfindən rəğbət görməyən bir şairin, böyük bir insanın faciəsini təsvir edir."^[87] Nizami bildirir ki, insanı eşqsiz, həyat və insan gözəlliklərinə biganə hissiz təsəvvür eləmək olmaz. Qeys eşqsiz insanı ölü hesab edərək deyir: "ö könül ki, eşqsizdir, qəm seli onu bir anda məhv edər."^[88]

Həmid Araslı "Leyli və Məcnun"dakı məhəbbətin ideya-məzmununu gerçək ictimai həyat hadisələri ilə bağlayır. Müəllif, əsərdə verilmiş faciənin ictimai səbəblərini izah edərkənbu faciənin bir yandan da, Məcnunun "yumşaqlığı", "mübariz olmaması" ilə bağlı olduğunu yazır: "O, hər namərdə boyun əymir; lakin, "öküz ürəklilər"lə də mübarizədə acizdir. O, həddindən artı yumşaq olduğu üçün əziyyət çəkir, mübariz olmadığından "ah çəkib, of dediyi" üçün iztirab çəkir, göz yaşı ilə nalə onu sarsıdır."^[89] Həmid Araslı daha sonra yazır: "Şair göstərir ki, yüksək əməllər arxasınca qaçan azadlıq və məhəbbət kimi yüksək ideyalar uğrunda həyatını belə qurban verən Məcnun mübariz olmadığı üçün öz arzularına çata bilmir."^[89] Alimin fikrincə Nizami Məcnun obrazında "şəxsi azadlığı", "məhəbbəti tapdalanan", müasirləri tərəfindən rəğbət görməyən bir şairin, böyük bir insanın faciəsini təsvir edir.^[87]

Mübariz Əlizadə qəhrəmanla mühit, cəmiyyət arasındakı ictimai ziddiyyətləri, hakim qayda qanunların şəxsiyyət və məhəbbət azadlığına düşmən kəsildiyini şərh etmişdir. Alim, Leyli və Məcnunun məhəbbətini "həqiqi azad sevgi nümunəsi" hesab edərək yazır: "Qeys ilə Leyli yaşadıqları mühitin rəsmi qaydalarına riayət etmədən, öz talelərini, öz həyatlarını öz arzu və istəkləri əsasında qurmaq istəyirlər. Həqiqi və müqəddəs bir məhəbbət bu iki gənci ağır imtahanlar üçün birləşdirir. Onlar mühitə qarşı çıxdıqlarını dərk edir, öz hisslərini, məhəbbətlətini, qarşılıqlı münasibətlərini gizlətməyə çalışsalar da, bu, mümkün olmur."^[90]

M. Quluzadəyə görə, Nizami bu poemasında məhəbbəti "insan qəlbinin ən böyük mənəvi tələbi" kimi mənalandırır. "Bu, elə bir tələbdir ki, bunsuz insan yer üzündə xoşbəxt ola bilməz…Fədakarlıq, mənəvi-əxlaqi gözəllik bu məhəbbətin başlıca xüsusiyyətləridir."^[91] O, qeyd edir ki, Nizami təkcə Leyli ilə Məcnunun faciəsini göstərməkdə qalmır: məhəbbəti cəmiyyət həyatının əxlaqi əsaslarından biri kimi, ictimai bir məsələ kimi alaraq, feodal-ruhani cəmiyyətdə, ümumiyyətlə məhəbbətin azad olmadığını və buna görə də insanların xoşbəxt olmadıqlarını göstərir."^[92] Ə. Ağayev "Nizami və dünya ədəbiyyatı" əsərində göstərir ki, "Nizaminin ideal qəhrəmanları həyat eşqinin, şəxsiyyətin azadlığı ideyasının müdafiəçiləridir. Bu qəhrəmanların hər birinin böyük mənəvi aləmi vardır, onlar öz odlu sinələrində gəzdirdikləri böyük arzu və əməlləri müdafiə etmək üçün hər cürə maneələrlə üz-üzə gəlməyə, mübarizə aparmağa hazırdırlar."^[93] Ə. Ağayevin fikrincə Nizami "Məhəbbəti insan həyatını dəyişdirmək və gözəlləşdirmək üçün ən fəal bir amil sayırdı."^[94] Onun fikrincə "Leyli və Məcnun"da məhəbbət probleminin əsas obyekti insan və onun xoşbəxt həyatı məsələsidir. Leyli ilə Məcnun yaşadıqları cəmiyyətdə insanlar arasında yeni münasibətlər, azad sevgi üçün mübarizə aparırlar. Nizaminin bu romantik qəhrəmanları bir-birlərinə bəslədikləri böyük məhəbbətin gücü ilə əsrlərdən bəri sinfli cəmiyyətdə kök salmış köhnə ənənələri qırıb dağıdır, həm öz şəxsi səadətləri uğrunda, həm də ümumiyyətlə insanın azad məhəbbətə olan təbii hüquqları uğrunda mübarizə aparırdılar.^[95]

"Leyli və Məcnun"da Nizaminin məhəbbətə verdiyi geniş fəlsəfi-ictimai mənanı araşdıran R. Azadə yazır ki, Nizami ""Leyli və Məcnun"da məhəbbət faciəsinin ictimai köklərini araşdırır, onu fərd və mühit arasındakı ziddiyyətdə görür. Məcnun dövrünün hakim ənənələri və qəhrəman arasında dərin bir təzad vardır. Yaşadığı, təmasda olduğu mühit Məcnunu anlamır. Məcnun bütöv bir cəmiyyətə, onun mənəviyyatına qarşı durur."^[96] T. Məhərrəmov yazır ki, "Nizami Leyli ilə Məcnunun eşqini təsvir etməklə, ziddiyyətlər üzərində qurulmuş feodal cəmiyyətində insanın mənəvi məhkumluğunu göstərmək istəmişdir."^[97] N. Araslı yazır ki, "Nizami "Leyli və Məcnun" əsərində saf, təmiz məhəbbətin mənəvi qələbəsi öz humanist ideallarının şərhi ilə birlikdə təsvir etmiş, məhəbbət azadlığı, şəxsiyyət toxunulmazlığını təbliğ edərək, insan arzularını buxovlayan, müqəddəs arzular qarşısına keçilməz əngəllər çıxaran cəmiyyəti amansız ittihamlandırmışdır."^[98]

Nizami Məcnun obrazında fədakar eşqi tərənnüm etmişdir və bunun tarixi-ictimai kökləri vari idi. Bunlardan birincisi qadının kölə vəziyyəti, hüquqsuzluğu, ikincisi isə, qadın gözəlliyinə məhəbbətin eyib kimi qələmə verilməsidir.^[99] Dövrün bu qayda-qanunlarının ziddinə olaraq Nizami qadını, onun mənəvi, cismani gözəlliyini ideal səviyyəyə qaldırır. Nizamiyə görə qadın misilsiz gözəllik nümunəsidir və pərəstişə layiqdir. Bu gözəlliyi sevməmək, canü-cahandan, malü-mülkdən keçmədən onun vəslinə yetişmək mümkün deyildir.^[99]

Nizaminin məhəbbətə bu cür ideal-fəlsəfi məna verməsi yaşadığı feodal cəmiyyətindəki ictimai ziddiyyətlərlə əlaqədar idi. Bu ictimai ziddiyyətlər real həyatdakı dramatik konfliktlər şəklində əsərdə öz bədii ifadəsini tapmışdır. Leyli ilə Məcnun o zamankı Ərəbistanda və VII–XII əsrlər islam şərqi ölkələrində məhəbbəti faciə ilə nəticələnən yeganə fərdlər deyil; onlar xalqın istək və arzularını ifadə edən ümuiləşdirilmiş bədii obrazlardır.^[80] Nizami bu haqqda Məcnunun dili ilə deyir: "Təkcə mən deyiləm sitəm görmüş, hanı o göz ki, yüz belələrini görməyib."^[100]

M. İbrahimov poemada qadının kölə vəziyyətinə, Leylinin saf məhəbbətinə düşmən gözü ilə baxan dövrün nadan adamlarına Nizaminin etirazlarını, azad eşqi boğan hakim qanunlara şairin nifrətini açıb göstərir.^[101] Prof. M. Rəfili "Leyli və Məcnun"da Nizaminin qadın gözəlliyini, "azadlığını" və şəxsiyyətin səadətini" ifadə edən məhəbbəti tərənnüm etdiyini göstərir. O, yazır: "O, boğucu zülmətdən çıxıb günəşə, azadlığa, şəxsi xoşbəxtliyə can atmağa çalışan qadını tərənnüm etmişdir."^[102] T. Məhərrəmov qeyd edir ki, "Mövcud adət-ənənələri insanı sərbəst yaşamağa, qarşılıqlı həqiqi sevgi ilə azad həyat qurmağa imkan vermir. Leylinin zorla başqasına ərə verilməsini, şair insan hüququnun və ləyaqətinin təhqiri kimi qiymətləndirərək ona etirazını bildirmişdir."^[103]

Nizami, poemada Leylinin istək və arzularının əksinə olaraq tamamilə yad bir adama ərə verilməsini mənəvi zorakılıq, insanın azad hisslərinə xilaf bir hərəkət adlandırır:

Tikan üstə ayaq qoysan, sancar, Odu ağıza aparsan, yandırar. Bir üzv ki, müxalifət göstərdi, Sənin fərmanını qəbul etməz. Kim ki, qəbiləsinə asi oldu, Böyüklük adı o qəbilədən alınar. İlan çalmış bir barmağı Vacibdir ki, əldən kəsib atasan. Həyat təbin etidalındadır, Ölümə xilaf iş səbəbdir.[104]

Nizami bu misralarda aydın bir şəkildə Leylinin İbn Salama ərə verilməsini "tikana ayaq basmaq" və "odu ağıza qoymaq" adlandırır.^[105] R. Azadə yazır ki, "Köhnə dünyada ailə qanunlar qadına "sevmək" məfhumunun özünü anlamağı belə qadağan etmişdi."^[106] "Nizami Leylisinin ən böyük faciəsi ondan ibarətdir ki, o, öz mənəvi gözəlliyini anlayır, başa düşür, lakin, vəziyyətdən çıxış yolu tapmır."^[107] Nizami Leylinin məhkumiyyətini, onun qəbilə qanunlarının əsarəti altında göz yaşı axıtdığını, ancaq Qeysə tükənməz eşqindən daim ilham alıb yaşamaq ümidilə çırpındığını belə təsvir edir: "O, ağzı kimi günü də dar olan, ud və şəkər kimi yanıb ətir saçırdı. Qəlbinin buxarından bir ətir saçdı, acı gülab kimi yaşlar axıtdı. Leyli ki, dünyanın sevinci idi, ixtilaflar içində canı həlak olmaq üzrə idi."^[108]

Poemada həyat və insan sevgisi ilə fanatizm, xürafat və köhnə adət-ənənələrin mübarizəsi başlıca amil kimi verilmişdir. Bütün həyati ziddiyyətlər bu məsələ ətrafında cərəyan edir və hadisələr davam etdikcə bu ziddiyyətlər bütün dərinliyi ilə göz qabağında canlanır. Fanatizm, cəhalət ilə mübarizə və mövcud ictimai həyatdakı təzadları dərk etmək ağlın təkamülünü tələb edirdi.^[109]

"Leyli və Məcnun"da ictimai-siyasi və fəlsəfi məsələlərin qoyuluşu, əsərin ümumi ideyası aydın bir şəkildə göstərir ki, Nizami məhz bu əsərində süjetin məhdud çərçivəsi daxilində daha böyük idealların və mündəricəsi daha geniş olan məhəbbət probleminin həllinə çalışmışdır. "Xosrov və Şirin", "Yeddi gözəl" və "İsgəndərnamə"dən fərqli olaraq, üçüncü poemanın qol-budaqsız qısa süjeti dairəsindən, yəni Ərəbistanın o zamankı sərhədlərindən kənara çıxmayan Leyli ilə Məcnun sadəcə ərəb deyil, bütün islam şərqində yaşayan insanların bədii timsalıdır.^[80] Əsərdə hadisələrin baş verdiyi ölkə kimi verilən Ərəbistan da bu cür simvolik ölkədir. Təsadüfi deyil ki, şair "Baharın tərifi və Leylinin çəmən seyrinə çıxması" fəslində Leylini türk qızlarının əhatəsində təsvir edir:

O qəbilənin bal dodaqlıları Gövhər kimi onu araya almışdılar. Ərəbistanda yaşayan türklər idilər Ərəb bədənli türk göyçək olar.[110]

Nizami simvolik şəkildə göstərmək istəyir ki, ərəb də, türk də eyni ziddiyyətli ictimai, siyasi şəraitdə yaşayır və bunların hamısının taleyi, həyatı birdir.^[111]

Dini fanatizm və xürafatın çox güclü olduğu bu dövrdə zehnlərdə kök salan dərin sükut, əksəriyyəti avam olan zəhmətkeş kütlələr arasında çox geniş yayılmış nadanlıq bütün şərq üçün xarakterik olan ictimai bəla idi. Dini fanatizmin, şəriət ehkamçılığının hökmü ilə istər-istəməz insan özünün zehni və fiziki istiqlaliyyətindən əl çəkirdi, özünü göylədən asılı hesab edərək kor-koranə həyat sürürdü və bütün varlığını qəzavü-qədərin ixtiyarına verirdi.^[111]

Nizaminin "Leyli və Məcnun"undan ağılın sərbəstliyi və insan şəxsiyyətinin azadlığı kimi mötəzilə və qədəriyyə fəlsəfi baxışlarının motivlərinə rast gəlinir.^[112] Axırıncı mötəzili şairlərdən Ziməhşərinin 1145-ci ildə ölməsinə baxmayaraq, Nizami bu fəlsəfi məktəbin nümayəndələrinə, etiqad və düşüncələrinə açıq şəkildə işarə etməmişdir. Ancaq ağılın qüdrətini, onun həyatı, həyat həqiqətlərini anlamaqda idrakı əhəmiyyətini qızğın tərənnüm etməsindən görünür ki, Nizami qədəriyyə və mötəzilə fəlsəfi baxışlarına güclü meyl etmiş, Leyli ilə Məcnun obrazlarının yaradılmasında ondan səmərəli şəkildə faydalanmışdır. Nizami, bu əsərində fanatizmin, dini-adət ənənələrin, cəhalətin hökm sürdüyü orta əsrlərin qaranlıq mühitində və cismani əzablara məruz qalan insanlara ağlın ziyası ilə xoşbəxtlik və səadət yollarını işıqlandırmaq üçün istəsə də istəməsə də qədəriyyə və mötəzilə fəlsəfi ideologiyalarını bir təlim kimi qəbul etməli olmuş və Məcnun obrazı ilə ağlın muxtariyyətini elan etmişdir.^[112]

Nizaminin fəlsəfi baxışları üzrə tədqiqatlar aparmış Marietta Şaqinyan da şairin mötəziə ideyalarına yaxınlığını göstərmişdir.^[113] Ç. Sasanian isə qeyd edir ki, Nizami insan şəxsiyyətinin azadlığı məsələsində mötəzilənin qədəriyyə qoluna meyl etmişdir. Çünki, Nizami də, qədərilər kimi dünyanın Allah tərəfindən yaradıldığını bildirirdi. Mötəzilənin bəzi təriqətləri isə bu ideyanı inkar edərək materiyanın qədimliyini, yəni ilkinliyiniirəli sürüdülər.^[109]

"Leyli və Məcnun" əsərində Nizami şəxsiyyəti cəhalətin məngənəsindən çıxarmaq üçün həyat həqiqətlərini dərk etməkdə ağlın idraki əhəmiyyətinə əsaslanırdı. Bu cəhəti qeyd edən akademik M. C. Cəfərov yazır: "Böyük şairin demək olar ki, bütün əsərlərində ağlı etiqaddan, fəlsəfəni dindən, ictimailiyi fərdiyyətçilikdən, coşğun həyat sevgisini mistikadan üstün tutması, insan şəxsiyyətinə böyük hörmət bəsləyərək, insan hüququnu, ləyaqətini inadla müdafiə etməsi, geniş bəynəlmiləl dünya baxışlı bir şair olması, zülmə, ədalətsizliyə düşmən olması və hər bir əsərində özünü hər şeydən əvvəl xalqın böyük müdafiəçilərindən biri kimi göstərməsi bu hökmü təsdiq edən aydın dəlillərdəndir."^[114]

Q. Cahani yazır: "Sənətkar qəhrəmanını məktəbə göndərməklə müəyyən məqsəd güdmüşdür. Nizami qaranlığı aydınlığa çevirmək, cəhalət və xürafatı işıqla əvəz etmək üçün tənqidin böyük qüvvəsindən faydalanmağa çalışırdı. Bunun üçün sənətkar, mütləq, cəmiyyətdən yüksəkdə dayanıb onun qəbahətlərini aydınca görən, elm və maarifin ziyası ilə gözləri nurlanan, şair təbiətli arif-aşiq qəhrəmanın fəaliyyətinə real zəmin yaratmalı idi."^[115] M. Əlizadəyə görə, iki gəncin məhəbbət faciəsinə səbəb "cəmiyyətdəki qayda-qanunlardır." O, göstərir ki, "sevgililərin qaranlqı, cəhalət və xürafat aləminə qarşı müqavimətləri göz yaşlar ilə bitir."^[116]

"Leyli və Məcnun"da məhəbbətin ictimai məzmunu, onun real insan hisslərinin azadlığını ifadə etməsi haqqında prof. M. Quluzadə bəhs edir və yazır: "Nizami, obyektiv surətdə göstərmişdir ki, feodal-ruhani cəmiyyətində bir-birini dərin və nəcib məhəbbətlə sevən iki gənc qarşılıqlı sevgi sayəsində xoşbəxt həyat qura bilmir, arzularına çatmayaraq məhc olurlar. Səbəbi də odur ki, hakim adət və ənənələr azad, qarşılıqlı sevgiyə düşməndir."^[91]

Nizaminin heç vaxt dinsiz olmamasına baxmayaraq, ürfan və bəzi təriqətlərə meyl göstərməsi ilə əlaqədar istər-istəməz göylə, yəni dinlə bağlılığı zəifləmişdir. Lakin, burada da dindən uzaqlaşmaq, insan və həyat haqqındakı idealları təsəvvüfün nəzəri iddiaları baxımından şərh etmək həyatdan uzaqlaşmaq kimi başa düşülməməlidir.^[117] Ağlın idraki əhəmiyyətini dərk edən və XII əsrdə ağlın sərbəstliyini tərənnüm edən sufi etiqadlı filosof Məcnun zəmanəsinin hakim feodal əxlaqına, adət-ənənələrinə qarşı çıxmışdır. Q. Əliyev yazır ki, "Şərqdə sufizm cərəyanı daxilində yaradılmış şer parçalarında da dini ehkamlardan azad, muxtar şəxsiyyət, özü-özünün tam istiqlalını təmin edə biləcək insanların poetik tərənnümü ilə rastlaşırıq."^[118] Akademik M. Cəfər Nizaminin əsərlərinin dünyəviliyi və ictimai həyatla sıx əlaqəsindən bəhs edərkən yazır: "Nizami öz oxucularını, məhkum insanı, dinə sığınmağı özünə təsəlli sayan milyonları özü kimi "etiqadı süst" bir adam kimi tərbiyə etmək istəyirdi. Onları başa salmaq istəyirdi ki, səadətin açarı məchul göylərdə yox, insanın öz əlindədir."^[119]

"Leyli və Məcnun"da eşqin həyatla bağlılığı, onun dünyəviliyinin ifadə edilməsi bir sıra alimlər tərəfindən tədqiq edilmişdir. Akademik M. Arif Nizaminin böyük insan ideallarını təbliğ edən bu məhəbbət əsərinin tarixi şəraitlə bağlı olub, şərq adət-ənənələrinə qarşı çevrildiyini göstərərək yazr: "Poemanın əsasında duran azad məhəbbət mövzusu konkret tarixi şəraitdə, Şərq adət və ənənələri planında qoyulmuş və həll edilmişdir. Qeys ilə Leyli bir-birlərini həqiqi bir məhəbbətlə sevdikləri və axıradək bu məhəbbətə sadiq qaldıqları halda, yenə də bir-birinə qovuşub xoşbəxt ola bilmirlər, çünki onlar öz hərəkətlərində müstəqil deyildilər."^[120] M. Arif daha sonra yazır ki, Məcnunun Leyliyə olan məhəbbəti o zaman nəinki ata və analar tərəfindən, hətta cəmiyyət içərisində də qeyri-adi bir hal kimi qiymətləndirilir, maneələrə rast gələn məhəbbət şiddətlənib elə şəkil alır ki, Qeysi "Məcnun" adlandırırlar.^[120] M. Arifin bu qeydlərinə istinad edən Ç. Sasanian qeyd edir ki, "deməli əsərdə Məcnun sözü sufi mənada olmayıb, tamamilə həyati məzmun daşıyır. Bu, məhz poemadakı eşqin maddi xarakterini, real insanın azad hisslərinə dövrün hakim qanunlarının zidd münasibətini bütün aydınlığı ilə əks etdirir. Nizami "Leyli və Məcnun"da dini adətlərdən – göylərdən və sufizm ideyalarından nə qədər uzaqlaşırsa, bir o qədər çox həyata və dünyəviliyə bağlanır, insanpərvərlik ideyalarını böyük bir ruhla tərənnüm edir."^[121] Prof. A. Hacıyev Nizaminin "Xosrov və Şirin" və "Leyli və Məcnun" poemalarının qəhrəmanlarının hisslərini "bəşəri" və "dünyəvi hiss" hesab edir.^[122]

"Leyli və Məcnun"da məhəbbətin həyat gerçəklikləri ilə əlaqəsi məsələsindən bəhs edən M. İbrahimov yazır ki, "Yüksək romantik bir əsər olan "Leyli və Məcnun" eyni zamanda həyat və insan yaşayışının həqiqətlərini ifadə etmişdir."^[123] Poemada şairi maraqlandıran "yer üzünün günəşi" insan və onun xoşbəxt həyatı olmuşdur. O, "insanı təbiət və hayatı mümkün olduqca dərindən dərk etməyə, bütün sirlərini açmağa çağırırdı."^[124] Şair poemada "zülm və zülmkarlıq əlehinə çıxır, insanı təhqir edən hər şeyin düşməni kimi çıxış edir."^[125]

Ç. Sasanianın fikrinə görə, ""Leyli və Məcnun"dakı məhəbbət tamamilə real, həyati eşqdir. O, dünyəviliyi ifadə edir, sadə ailə münasibətləri çərçivəsindən xeyli kənara çıxaraq, ümumbəşəri, ülvi səciyyə daşıyır, romantik üslubda daha da qüdsiləşərək ideal xarakter kəsb edir, onun məzmun və mündəricəsi genişlənir."^[126]

Nizaminin bütün yaradıcılığı boyu düşündüyü və bədii həllinə çalışdığı şəxsiyyət və cəmiyyət probleminə "Leyli və Məcnun"da daha geniş nəzərlə yanaşır, şəxsiyyətin ictimai-fəlsəfi mənasını, şəxsiyyətlə cəmiyyət arasındakı münasibətləri mövcud dini-ictimai qanunlar əsasında deyil, bəlkə bu qanunlara köklü şəkildə zidd olan təbiət qanunları arasında utopik-fəlsəfi ideallar mövqeyindən şərh etmək istəyir. Poemada Məcnun Nizaminin idealıdır.^[127] O, filosof Nizaminin həll etmək istədiyi ictimai islahatları mövcud ziddiyyətlər cəmiyyətində həyata keçirməyə çalışır. Şair, öz qəhrəmanının arxasında dayanıb onun bütün hərəkətlərini izləyir, mübarizənin gedişində Məcnunun uğur və büdrəmələrinin səbəbini aydınlaşdırır. Buna görə də, Məcnun məktəbdə kamal həddinə çatdıqda və real ictimai həyatdakı təzadları dərk etdikdə şair onu mübarizə meydanına yönəldir. Bu mübarizə meydanı elə məktəbin özündən başlayır. Məcnun ilk dəfə məktəbdə cəmiyyət və onun sərt qayda-qanunları ilə üz-üzə dayanır. Məcnun öz ağlının hökmü və iradəsilə könül arzularını, istəklərini həyata keçirmək istədikdə cəmiyyət-məktəb və bütün qəbilə adamları ona mane olur, onun hərəkətlərinə yol verilməz bir xəta və ictimai eyib kimi baxırlar. Məcnun özünün coşğun hisslərini, Leyliyə olan tükənməz məhəbbətini gözəl bir dil ilə yazdığı qəzəllərdə ifadə etdikdə artıq bütün qəbilə buna etiraz edir. Məcnunlla cəmiyyət arasındakı ziddiyyətlər o yerə çatır ki, o, bu cəmiyyətdə yaşamaq imkanlarını artıq itirir. Hətta Leyli qəbiləsinin nüfuzlu adamları Məcnunun sərbəst hərəkətlərini özlərinə təhqir bilib ondan qəbilə başçısına şikayət edirlər. Nizami öz qəhrəmanını baş vermiş təhlükədən xilas etmək üçün onu cəmiyyətdən çıxarıb insan ayağı dəyməyən səhraya göndərir. Q. Yaşar Məcnunun səhraya getməsini onun cəmiyyətdən üz döndərməsilə əlaqələndirərək yazır: "Məcnun azad və təmiz sevgi amalında, mütərəqqi əxlaqi görüşlərində sona qədər möhkəmdir, feodal əxlaq və qanunlarına sona qədər nifrət edir. Həm də bu barışmazlıq, bu yüksək mənəvi üsyan və lənət onunla nəticələnir ki, aşiq real, dünyəvi səadətə öz ümidini itirir, zülmlə dolu cəmiyyətdən üz döndərir, səhraya çəkilərək saf və azad təbiəti insan və cəmiyyətə tərcih edir."^[128]

Leylinin qəbiləsinin simasında canlandırılan mövcud cəmiyyət köhnə adət-ənənələrin əsiri olub, insanın sərbəstliyini, ağılın azadlığını, könül arzularının hürriyyətini həyatın əsas qanunu kimi qəbul edəcək kamal və inkişşaf səviyyəsində deyildir. Cəhalətin, dini fanatizmin çox güclü olduğu orta əsrlərdə şəxsiyyətin elmi-fəlsəfi mənasını hələ dərk etməyən bütövlükdə fanatik bir cəmiyyət köhnə qayda-qanunların təsirindən çıxa bilməyərək ruhani və cismani varlığını bu əski adət-ənənələrə təslim edir və onun mütəssib keşikçisinə, himayəçisinə çevrilir. Belə bir mütəəssib və fanatik cəmiyyət şəxsiyyət azadlığını, sevgi hisslərinin hürriyyətini qəzəllərində elan edən Məcnunu "div", "ağılsız", "özbaşına", "namərd" adlandırır. Leylinin atasının Nofələ yalvarışları və təhdidedici sözləri bitər-bitməz nədimlərindən bir neçəsi ona yaxınlaşıb deyirlər ki, "biz ondan ötəri döyüşərkən o, düşmənin qələbəsini arzulayırdı…Bu, ağıllı adamların nişanəsi deyil…"^[129]

Nizami aydın bir şəkildə qeyd edir ki, təzadlarla dolu olan mövcud cəmiyyətdə insan səadəti, insanın könül arzularının sərbəstliyi mümkün deyil. İnsan belə bir cəmiyyətdə xoşbəxt həyat qura bilməz. Nöfəlin döyüşü isə, əslində əsərin finalıdır. Bu döyüş, Məcnunun yaşamaq və ölüm, azadlıq və məhkumiyyət məsələsini həll və təsdiq etməli idi. Ancaq döyüş, məcnunun ideallarını, insanın nəcib hiss və duyğularının sərbəstliyini təsdiq etmədi və sübut etdi ki, Məcnun mövcud qayda-qanunlara tabe olmalıdır. Bu döyüş bir daha orta əsrlərdə hər şeyə qadir ağlın faciəsini, insanın nakamlığını sübuta yetirdi. Q. Yaşar yazır ki, "Məcnunun faciəsi öz ləyaqətinin qurbanı olan mütərəqqi fikrin və əxlaqın faciəsidir."^[130]

R. Azadə qeyd edir ki, "Leyli və Məcnun" bədii-psixoloji bir romandır və burdakı konfliktin kökünü də məhz obrazların mənəviyyat aləmində, mənəvi tənasüblərdə axtarıb üzə çıxarmaq lazımdır. Çünki, Məcnun cismani mübarizəyə deyil, mənəvi mübarizəyə girişir."^[96] "Leyli və Məcnun" əsərində eşqin şəxsiyyət və cəmiyyət məsələsi ilə əlaqəsinə Q. Cahani də toxunmuşdur. O, yazır ki, "Məcnun məhəbbət yolunun dönməz fədaisidir. Bu qəhrəmanın aşiqliyi onun mütəfəkkirliyi ilə daha çox bağlıdır. Məcnun aşiq dili ilə böyük fikirləri ifadə edir. Bəziləri isə onun şerlərindən mənəvi qida alıb cəhalət yuxusundan ayılmışlar. Məcnun bu kişik dəstəni cəsarətə gətirməyə və onların sayını artırmağa çalşırdı."^[131] Tədqiqatçının fikrincə "Məcnun cəmiyyətdəki ziddiyyətləri duyur, şəxsiyyət hüququnun tapdalanmasının səbəbini bayağı adət və qanunların hökmranlığında görür. Amma ümdə səbəbi fələkdə axtarırdı. Elə buna görə də, bədbinləşib ağlayırdı."^[132] T. Məhərrəmovun fikrincə "Məcnunun insanlardan ayrılıb səhrada yaşaması, dağlarda dolaşması tərkidünyalıq deyildir…Eyni zamanda qəhrəmanın feodal cəmiyyətinə, onun xoşagəlməz adətlərinə qarşı üsyan etməsi və azadlıq meylləri ilə əlaqədardır."^[133]

Ç. Sasanianın fikrincə, "Leyli və Məcnun"da böyük bir ehtirasla tərənnüm olunan insanpərvər eşqin qüdrətli carçısı Məcnun Nizaminin özünün proobrazıdır.^[126] Əsərdə bu iki obraz çox zaman birləşir və təsadüfi deyil ki, şair ayrı-ayrı fəsillərin haşiyəsində ruporu öz əlinə alır, məhəbbətin faciəsinə səbəb olan amilləri göstərir. Poemadakı bu xüsusiyyəti H. Araslı, Y. Bertels, M. Əlizadə, R. Azadə, Q. Cahani və başqaları qeyd etmişlər.^[134] İ. S. Braginski bu haqqda yazır: "Burada özünü Məcnun kimi qələmə verən şairin surəti Məcnunun bu obrazı ilə birləşri və o bizim qarşımızda məhəbbət və həqiqət carçısı kimi canlanır."^[135]

"Leyli və Məcnun"da məhəbbət qüvvətli insanpərvər hisslərin – humanizmin təcəssümü kimi verilir. Şair poemanın müqəddiməsində özünün insansevərliyindən bəhs edərək yazır:

Mən bir insan olandan bəri, Bir qarışqanın qanadı da məndən inciməyib.[136]

Şairin Məcnunu da belə bir nəcib hissə malik olub, insanlara "yaxşı-pis" gözü ilə deyil, hamıya bərabər gözlə baxır. Bu fikrin leytmotivini Nizami hələ poemanın əvvəlində verir:

Dolanışın şərti o olmalıdır ki, “Yaxşı” və “pis”in çirkindən uzaq olasan. Su kimi can oxşamaqda, Bütün rənglərlə uyğunlaşasan. [137]

Bu misralarda şair insanları bir-birinə qarşı qoyan, birinə yaxşı, başqasına pis, birinə varlı, digərinə yoxsul deyib cəmiyyəti təbəqələrə bölən cahil, xudpəsənd adamları tənqid etməklə bərabər, öz qəhrəmanına da örnək dərsi verir. Buna görə də poemada Məcnun da insanlara pis-yaxşı deyib fərq qoymur, hamıya məhəbbətlə yanaşır.^[138]

Məcnun insaniyyəti və ümumiyyətlə canlı nəə varsa hamısını qeyri-adi bir məhəbbətlə sevir. O, birinci növbədə zülmün düşmənidir. Əsərdə eşq və ölüm çox vaxt qarşılaşır və bunlar arasında gözəgörünməz mübarizə gedir. Eşq, özünün nəhayətsiz qüdrəti ilə rəzalət, zülm mənbəti olan ölümə qalib gəlir. Sasanian, 104 İnsan və həyat gözəlliklərinə ideal eşqi tərənnüm edən Nizami, məhəbbəti ictimai ədalətlə, mənəvi bərabərlik və əbədi ölməzliklə əlaqələndirərək, onu ictimai zülmə, bərabərsizlik və ətalətə qarşı qoymuşdur. "Leyli və Məcnun"da Nizaminin humanizmindən M. Arif, M.C.Cəfərov, H. Araslı, Ə.Ağayev, M. Rəfili, M. Şaginyan, M. Quluzadə, M. Əlizadə, R. Azadə, Q. Cahani və başqaları danışmış, məhəbbətin humanist mahiyyətini göstərmişlər.^[139]

Poemadan ilk tərcümə kiçik şer parçasının ingilis dilinə çevirilməsi ilə həyata keçirilmişdir. Tərcüməni ingilis şərqşünas və tərcüməçi Ceyms Atkinson yerinə yetirmişdir. Həmin tərcümə 1836-cı ildə yayımlanmışdır. Daha sonra 1894 və 1915-ci illərdə təkrar nəşr olunmuşdur.^[1] Rus dilinə əsərin ilk tərcüməsi Yevgeni Bertels (kişik prozaik tərcümə şəklində) və T. Forş tərəfindən həyata keçirilsə də, İlk tam poetik tərcümə Pavel Antokolski tərəfindən yerinə yetirilmişdir.^[140] Poemanın fars dilindən rus dilinə tam prozaik tərcüməsini isə Rüstəm Əliyev yerinə yetirmişdir.

Poemanın Azərbaycan dilinə tam bədii tərcüməsi Səməd Vurğun tərəfindən həyata keçirilmişdir.^[141][142].

Qədim dövrlərdən bir çox Yaxın Şərq xalqlarının folklorunda yayılmış "Leyli və Məcnun" dastanını yazılı ədəbiyyata gətirən ilk şair Nizami Gəncəvi olmuşdur.^[143] 1298-ci ildə Nizaminin "Leyli və Məcnun"unun təsiri ilə Əmir Xosrov Dəhləvi fars dilində ikinci "Leyli və Məcnun" poemasını yazmış və Nizamidən təsirlənməsini qeyd etmişdir.^[144] 1426-cı ildə "Leyli və Məcnun" mövzusuna müraciət etmiş Həqiri Təbrizi bu mövzuda Azərbaycan dilində (türk dilində) ilk poemanı yazmışdır.^[145][146]

1484-cü ildə "Leyli və Məcnun" mövzusunda Əbdürrəhman Cami fars dilində, Əlişir Nəvai isə özbək dilində poemalar yazmışlar. 1490-cı ildə Məktəbi Şirazi, daha sonra isə Abdullah Hatifi fars dilində "Leyli və Məcnun" poemaları yazmışlar. 1536-cı ildə Məhəmməd Füzuli Azərbaycan dilində "Leyli və Məcnun" poemasını yazmışdır. XIX əsrin sonlarında İrəvan xanlığında yaşamış Azərbaycan şairi Əndəlib Qaracadaği bu mövzuya müraciət edərək poema yaratmış son şair olmuşdur.

Nizaminin "Leyli və Məcnun" məsnəvisi Yaxın Şərq xalqlarının incəsənətinə dərin təsir göstərmişdir. Bu poemaya yazılan nəzirə və iqtibasların sayını düzgün təyin etmək mümkün olmadığı kimi, müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı rəssamlar tərəfindən onun məzmununa aid nə qədər miniatür və illüstrasiya çəkildiyini də təyin etmək mümkün deyildir.^[147] Yaxın və Orta Şərqin bir çox rəssamları məhəbbət səhnəsi təsvir edərkən Məcnun və Leyli surətlərindən bədii ifadə vasitəsi kimi istifadə etmişlər.^[147]

Əsrlər boyu Təbriz, Herat, Şiraz miniatür məktəblərinin ustaları Nizaminin "Leyli və Məcnun"undan aldıqları mövzular əsasında müxtəlif miniatürlər yaratmışlar. "Leyli və Məcnun" mövzularına müraciət etmiş məşhur miniatür ustaları arasında Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək Mirzə Qiyas, Mir Seyid Əli, Müzəffər Əli kimi sənətkarlar da vardır.

Poemanın əlyazmalarına çəkilmiş bəzi miniatürlər

Sultan Məhəmməd — "Leyli və Məcnun məktəbdə". 1524–1525. Təbriz məktəbi. Metropoliten muzeyi, Nyu-York.	Ağa Mirək — "Məcnun heyvanlar arasında". 1539–1543. Təbriz məktəbi. Britaniya kitabxanası, London.	"Leyli və Məcnun məktəbdə". 1432. Herat məktəbi. Metropoliten muzeyi, Nyu-York.	"Leyli və Məcnunun ölümü". 1431. İsfahan məktəbi. Ermitaj , Sankt-Peterburq.	"Leyli və Məcnun vəhşilərin arasında". 1648. Buxara məktəbi. AMEA Əlyazmalar İnstitutu, Bakı.

Təbriz xalçaçılıq məktəbinə aid olan və əsərin süjetlərinə əsaslanan "Leyli və Məcnun" adlı xalça vardır. XVII əsrə aid Şəkixanovların evinin zallarında divarların bəzədilməsində Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" poemasının süjeti əsasında çəkilmiş təsvirlərdən istifadə olunmuşdur.^[148]

Nizami Gəncəvinin 1949-cu ildə Bakıda ucaldılmış heykəlinin postamenti üzərində yerləşdirilmiş barelyeflərdən birində Qəzənfər Xalıqovun eskizləri əsasında heykəltaraş A. Xrünov tərəfindən hazırlanmış "Leyli və Məcnun məktəbdə" səhnəsi təsvir edilmişdir.

Bakı metropoliteninin Nizami stansiyasının vestibülündə rəssam Mikayıl Abdullayev tərəfindən işlənmiş mozaik pannoların üçü "Leyli və Məcnun" poemasına həsr edilmiş, burada "Məcnun və atası", "Leyli və Məcnun" və "Leylinin qəbri üstündə" səhnələri təsvir edilmişdir.

Şairin Gəncə şəhərində yerləşən mavzoleyi^[149] ətrafında yerləşən Xəmsə bağında Azərbaycan heykəltaraşı Qorxmaz Sucəddinov tərəfindən hazırlanmış 22 metr hündürlüyü olan çoxfiqurlu heykəl quraşdırılmışdır ki, bu heykəldə də mərkəzi fiqur kimi Nizami Gəncəvi, onun ətrafında isə "Xəmsə"nin qəhrəmanları təsvir olunmuşdur. Həmin fiqurlar arasında "Leyli və Məcnun" poemasının əsas qəhrəmanlarının da fiqurları vardır.

21 yanvar 2012-ci ildə^[150] Gəncə şəhərinin Nizami prospektində yaradılmış "Xəmsə" hekəltəraşlıq kompozisiyasının açılışı olmuşdur. Kompozisiyaya daxil olan əsərlərdən biri də hündür postament üzərində ucaldılmış "Leyli və Məcnun heykəli"dir.

Azərbaycan bəstəkarı Qara Qarayev poemanın motivləri əsasında "Leyli və Məcnun" simfonik poeması (ilk ifası 29 sentyabr 1947-ci ildə Bakıda, Nizaminin 800 illik yubileyi tədbirləri çərçivəsində baş tutmuşdur^[151]) və bir aktlı balet (1969) yazmışdır.

1960-cı ildə Tacikfilm kinostudiyasının poemanın motivləri əsasında çəkdiyi balet-film^[152], ilk tacik film-baletidir.^[153] Bir il sonra isə Azərbaycanfilm kinostudiyası poema əsasında bədii film çəkmiş, Məcnun rolunu Nodar Şaşıqoğlu canlandırmışdır.^[154]

• Sasanian, Çingiz. Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması. Bakı: Elm. 1985. səh. 120.
• Бертельс, Е.Э. Низами и Фузули. Москва: Изд-во Восточной литературы. 1962.
• Крачковский, И.Ю. Ранняя история повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе (Избр. соч., том II). Москва-Ленинград. 1956.
• Dəstgerdi, Vəhid. Dəftəre-həftom Kəncineyi-Gəncəvi. Tehran. 1335.

• İran ədəbiyyatı
• Azərbaycan ədəbiyyatı
• Leyli və Məcnun
• Xəmsə

• Nizami, Gəncəvi. Xəlil, Yusifli (redaktor). Leyli və Məcnun (PDF) ( (az.)). tərc.:Səməd Vurğun. Bakı: Lider. 2004. səh. 288 səh. ISBN 978-9952-417-04-5. İstifadə tarixi: 2014-12-19.
• Nizami, Gəncəvi. Xəlil, Yusifli (redaktor). Leyli və Məcnun (PDF) ( (az.)). tərc.:Səməd Vurğun. Bakı: Adiloğlu. 2011. səh. 280 səh. ISBN 5-8066-1638-8. İstifadə tarixi: 2014-12-19.