Nepal — Vikipediya

Nepal
Nepal
	Nepal Federativ Demokratik Respublikası
Bayraq	Gerb[d]
	Vətən cənnətdən daha müqəddəsdir.
	Himn: "सयौं थुँगा फूलका"
Tarixi
• Respublikanın elan olunması	28 may 2008
Rəsmi dilləri	Nepal dili;
Paytaxt	Katmandu
İdarəetmə forması	respublika
Prezident	Ram Chandra Poudel
Baş Nazir	Sher Bahadur Deuba
Sahəsi	Dünyada 93-cü
• Ümumi	147,181 km² km²
• Su sahəsi (%)	2,8
Əhalisi
• Əhali	29 331 000 nəfər (40-cı)
• Sıxlıq	199 nəf./km²
• Ümumi	36.924.841.430 $, 40.828.247.302 $
İnternet domeni	.np
ISO kodu	NP
BOK kodu	NEP
Telefon kodu	+977
Saat qurşaqları	UTC+05:45;
Nəqliyyatın yönü	sol[d]
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nepal

Nepal (nepal. नेपाल) və ya rəsmi adı ilə Nepal Federativ Demokratik Respublikası (nepal: सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल) – Cənubi Asiyada dövlət. Nepal Himalay dağlarının ətəklərində yerləşir. Şimalda Çin, cənub, qərb və şərqdə Hindistanla həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Katmandu şəhəri, ümumi sahəsi 147,181 kvadrat kilometrdir. Ölkənin sərhədləri daxilində dünyanın ən yüksək zirvəsi olan Everest yerləşir.

Tarixi

Böyük Britaniya müstəmləkəsi olan Nepal dövlət müstəqilliyini 1923-cü ildə qazanmışdır. Ölkə İkinci dünya müharibəsinin sonuna qədər 1846-cı ildə ingilislərin köməyi ilə hakimiyyəti ələ keçirmiş Rana feodal ailəsinin nümayəndələri tərəfindən idarə olunurdu.

İrsi olaraq baş nazir vəzifəsini tutan həmin şəxslər kralın bütün hüquqlarını da mənimsəmişdilər. Kral hakimiyyəti nominal bir xarakter daşıyırdı. Rəsmi olaraq Maxaracadxiraca — hökmdarların Böyük hökmdarı, bəzən hətta daha təmtəraqlı formada Şri pənç maxaracadxiraca-hökmdarların beş qat Böyük hökmdarı adlandırılan kralların ölkənin idarə olunmasında heç bir iştirakı yox idi. Bu hal Hindistanın istiqlaliyyət qazanması dövrünə qədər davam etmişdir. 1947-ci ildə Hindistan müstəqil dövlət statusunu qazandı və bundan sonra qonşu Nepalda olan vəziyyətə nəzarət etməyə başladı.

Hindistanın köməyi ilə Nepalda Milli Konqres partiyası yaradıldı. Məqsəd o idi ki, Nepalda Hindistanda mövcud olan rejimə oxşar bir rejim yaradılsın, və Nepaldakı vəziyyət Hindistanın tam nəzarəti altına düşsün. Bu da təsadüfi deyildir. İki böyük dövlət: Çin və Hindistan arasında yerləşən Nepalda kimin nüfuzunun üstün olması regionda gedən proseslərə həmin dövlətin müdaxilə imkanlarını xeyli artırır. Həm də həmin dövrdə bu iki böyük dövlət arasında münasibətlərin özü kifayət qədər normal deyildi. Hindistanın cəhdləri Nepalda bir tərəfdən kral tərəfdarlarını, o biri tərəfdən isə ölkədə demokratik dəyişikliklər tərəfdarlarını hərəkətə gətirdi.

Kral Tribhuvana Bir Bikram 1950-ci ilin noyabrında Dehliyə sığınmaq məcburiyyətində qaldı. Kral və demokratiya tərəfdarları açıq çıxışlara başladılar və bütün bunlar silahlı üsyana gətirdi. Üsyan onunla nəticələndi ki, 1951-ci ildə Rana nəslinin despotizminə, tarixçilərin ranakratiya adlandırdığı rejimə son qoyuldu, ölkədə kral hakimiyyəti bərpa olundu, konstitusiyalı idarə sisteminə keçildi. Partiyaların yaradılmasına və fəaliyyətinə icazə verildi. 1955-ci ildə ölkənin kralı Tribhuvanın oğlu Mahendra Bir Bikram oldu. Mahendranın səyləri nəticəsində Nepal krallığı Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv seçildi.

1959-cu ildə ölkədə ilk dəfə keçirilən parlament seçkilərində Nepal Milli Konqress partiyası qalib gəldi. Ölkənin parlamentində ilk dəfə olaraq parlamentarizmə önəm verən konstitusiya qəbul olundu. Nepal Çin və Hindistanla münasibətlərində balans siyasətinə keçdi. Lakin Nepalda parlament və kral arasında yenidən müəyyən ziddiyyətlər yarandı. Kral 1960-cı ildə ordunun köməyi ilə dövlət çevriliş etdi. Parlament və hökumət buraxıldı, siyasi partiyaların fəaliyyəti qadağan edildi. Çoxpartiyalı parlament demokratiyası pənçəyat sistemi ilə əvəz olundu. "Pənçəyat" sözünün hərfi mənası "beşlik" deməkdir. Bu sistem regionda olduqca geniş yayılmışdır və uzun müddətdir ki, özünüidarə orqanı kimi yaşamaqdadır. Nepalda tətbiq olunmağa başlayan pənçəyat sistemi kənd, şəhər, rayon və bölgə şuralarından ibarət idi. Onların da başında ümumölkə miqyaslı Milli pənçəyat dayanırdı. Milli pənçəyat 140 deputatdan ibarət idi və bunların 28 nəfəri kralın özü tərəfindən təyin olunurdu. Bu sistem öz əksini 1962-ci ildə qəbul olunmuş yeni konstitusiyada da tapmışdır. Yeni konstitusiya həm də kralın hüquqlarının genişləndirilməsini nəzərdə tuturdu. Bütün hakimiyyət qanadlarının- qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarının kralın timsalında öz ifadəsini tapması konstitusiya ilə təsdiqlənirdi.

İqtisadiyyatı

1963-cü ildə aqrar islahat haqqında qanun qəbul edildi. Doğrudur, islahat nəticəsində ölkədə mövcud olan torpaq sahibliyinin əsaslarına toxunulmurdu, yalnız torpaq mülkiyyətinin son həddi müəyyənləşdirilirdi. Qanuna görə hər adambaşına düşən torpaq sahəsi təqribən 17 ha-dan yuxarı olmamalı idi. Artıq torpaqlar kəndlilərə icarəyə verilirdi və icarədarlardan alınacaq rentanın həcmi məhsulun yarısından (50%-dən) çox ola bilməzdi.

Kralın ilk olaraq aqrar sahəyə önəm verməsi təsadüfi deyildi. Çünki, Nepal geri qalmış aqrar ölkə idi. Burada feodal münasibətləri hakim forma olaraq qalırdı. Kənd təsərrüfatında məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi çox aşağı idi. Əhalinin 84%-i aqrar sahədə çalışırdı və ölkədə əsas kənd təsərrüfatı bitkiləri olan düyü, qarğıdalı, buğda, darı, şəkər qamışı, kartof, paxlalı bitkilər və cut istehsalı ilə məşğul olurdular.

Nepalın ərazisinin çox böyük hissəsi dağlardan ibarət olması nəticəsində əkin üçün yararlı torpaqlar kifayət qədər deyildir. Keçirilən islahat da o məqsəd daşıyırdı ki, mövcud yararlı torpaqlardan daha səmərəli istifadə edilsin və bununla da istehsalın səviyyəsi yüksəlsin. Dövlət icarədar kəndlilərə tam təminatlı istehsalçılar statusu vermişdi. Onların ehtiyac duyduğu maliyyə və texniki köməklər dövlət tərəfindən ödənilirdi. İqtisadiyyatın sənaye bölməsi də çox zəif idi və əsasən yüngül və ərzaq məhsulları istehsal edən kiçik müəssisələrdən ibarət idi. Dövlət bu sahəyə də diqqət verməyə başladı. Ölkənin ənənəvi kənd təsərrüfatı məhsullarıın ilkin və təkrar emalı ilə bağlı olan bəzi müəssisələr inşa edildi. Şəkər zavodu, tütün fabrikası, kənd təsərrüfatı alət və avadanlıqları istehsal edən zavod bu qəbildən idi.

Xarici siyasəti

Xarici siyasət sahəsində tərəfsizlik kursu davam etdirilirdi. 1961-ci ildə Belqradda keçirilən Bloklara qoşulmamaq hərəkatının zirvə konfransında Nepal dövləti də ən yüksək səviyyədə təmsil olunmuşdu. Qonşu dövlətlərlə münasibətlərin inkişafına xüsusi fikir verilirdi. Bu məqsədlə Nepal dövlət nümayəndə heyətləri bir sıra ölkələrə səfərlər etmişdi. Belə bir səfər 1964-cü ildə SSRİ-yə də oldu.

Kral Mahendra 1972-ci ildə ölümünə qədər iqtisadi və siyasi həyatda bu kursu davam etdirmişdir. Doğrudur, yeni kral Birendra da atasının siyasi kursuna sadiq qaldı. Lakin getdikcə mövcud durumdan narazılıqlar özünü büruzə verirdi. Bu baxımdan pənçəyat sisteminə olan münasibət çox xarakter bir nümunədir.

Əgər əvvəllər pənçəyat sisteminin tətbiqi vasitəsilə cəmiyyətə belə bir ideya təlqin ol-unurdu ki, Qərbin demokratiyası Nepal üçün yararsızdır və uyğun deyildir, əsrlər boyu yerli ənənələr zəmində formalaşmış milli təsisatlar daha yaxşı və daha faydalıdır, indi isə pənçəyat sisteminin kifayət qədər səmərəli olmadığı dilə gətirilirdi. Həyata keçirilən tədbirlərin çox da uğurlu olmaması, hakimiyyətin avtoritar xarakteri və məzmunu siyasi opponentlər tərəfindən tənqidə məruz qalır və bu hal get-gedə artırdı.

Bu işdə Hindistan yönümlüsü olan Nepal Milli Konqres partiyasının liderləri və tərəfdarları xüsusi fəallıq göstərməyə başlamışdılar. Ölkə üçün xarakter olan iqtisadi və sosial çətinliklər vəziyyətin kəskiləşməsinə münbit zəmin yaradırdı. Artıq ara-sıra müxtəlif formalı açıq çıxış-lar da baş verirdi. Bu etirazın ən güclü göstəricisi isə 1979-cu ildə ölkənin paytaxtı Katmanduda baş verən üsyan oldu. Bunun ardınca isə parlamentar demokratiyanın bərpa olunması uğrunda kütləvi hərəkatlar artıq bütün ölkə boyu yayıdı.

Narazı qüvvələr xalqın həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, siyasi azadlıqların artırılması və təmin edilməsi şüarlarını irəli sürürdülər. Bütün bunlardan istifadə edərək Nepal Milli Konqres partiyası və kommunist qruplarının daxil olduğu Birləşmiş Sol Cəbhə siyasi həyatda özlərini yenidən göstərməyə başlayır və narazı qüvvələri öz ətraflarında toplamağa çalışırdılar. Vəziyyətin kifayət qədər kəskinləşmək istiqamətində olduğunu görən kral Birendra siyasi çeviklik göstərdi və güzəştlərə getməyə qərar verdi. Bu baxımdan görülən ilk və olduqca mühüm tədbir 1980-ci ilin mayında çoxpartiyalı sistemə qayıdılması haqqında referendumun keçirilməsi oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, referendumda əhalinin çox böyük hissəsi pənçəyat sisteminin saxlanılmasına səs verdi. Belə olduqda kral Birendra Nepal konstitusiyasına bir sıra dəyişikliklər etdi. Həmin dəyişikliklər qanunvericilik orqanı kimi Milli pənçəyatın hüquqlarını artırmağı nəzərdə tuturdu. Milli pənçəyata bir-başa ümumi seçkilər keçirilməsi qərara alındı və ilk dəfə olaraq 1981-ci ilin mayında Milli pənçəyatın tərkibi bu qaydada müəyyənləşdirildi. Kralın yanında Dövlət Şurası yaradıldı. Bu Şura məşvərətçi orqandır və o, dövlətin yüksək vəzifəli şəxslərindən və kralın təyin etdiyi şəxslərdən ibarətdir. Mühüm tədbirlər sırasında siyasi dustaqların əfv edilməsini qeyd etmək lazımdır. Əvvəllər həbsə alınmış siyasi partiya liderləri azadlığa buraxıldılar. Qeyd etmək istərdik ki, 1982-ci ildən kralın rəsmi adı Birendra Bir Bikram Şah Dev oldu. Deyilənlərdən aydın oldu ki, kral Birendra Bir Bikram Şah Devin həyata keçirdiyi tədbirlər fəallaşan siyasi qüvvələrin heç də bütün istəklərinə cavab vermirdi. Bu tədbirlər mövcud rejimin dəyişdirilməsi yox, daha çox onun təkmilləşdirilməsi zəmində və müəyyən hüdudlar çərçivəsində de-mokratik prinsiplər yaradılmasına yönəldilmişdi. Məhz buna görə də ölkənin demokratikləşdirilməsi və parlamentar sistemə keçilməsi uğrunda müxalif siyasi qüvvələrin mübarizəsi sonrakı illərdə aramsız olaraq davam etmişdir. Bununla yanaşı kral Birendra fəal daxili və xarici siyasət yeridirdi və əsas diqqət yetirdiyi problem ölkənin iqtisadi vəziyyətinin və əhalinin sosial durumunun səviyyəsinin az da olsa yaxşılaşdırılması idi.

1987-ci ildə Nepal, Banqladeş , Butan, Hindistan, Maldivlər, Pakistan və Şri-Lankanın qatıldığı Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlıq təşkilatının (SAARK) yaranması ölkə üçün önəmli hadisə oldu. SAARK-ın işçi orqanı olan katiblik Nepalın paytaxtı Katmanduda yerləşir və orada daimi fəaliyyət göstərir. Amma çox maraqlıdır ki, məhz həmin dövrdə Nepalın SAARK üzvlərindən biri olan yaxın qon-şusu Hindistanla münasibətlərində gərginlik yarandı. İki dövlət arasında tranzit keçişi haqqında sazişin pozulması və müxtəlif iqtisadi-ticarət problemləri üzündən yaranan anlaşılmazlıq son həddinə çatdı.

Böhranlar haqqında

Hindistanın 15 ay müddətində tətbiq etdiyi blokada Nepalın onsuz da zəif olan iqtisadiyyatını çök-dürdü. Nepal kimi bir ölkənin, təbiidir ki, bu cür dözülməz sarsıntılardan qurtulması müşkül bir problem-dir və o, həqiqətən də böyük sosial və iqtisadi çətinliklər qarşısında qaldı. Bu azmış kimi ölkə yenidən siyasi müxalifətin təşkil etdiyi kütləvi çıxışlar dalğasına büründü. 1989-cu ilin sonlarında və 1990-cı ilin fevralında hökumətə qarşı açıq çıxışlar baş verdi.

Aprel ayındakı etiraz aksiyalarına 200 min nəfərdən çox adam qoşulmuşdu. Hökumətin bu çıxışları yatırmaq cəhdləri, iştirakçılara atəş açılması, müxalifət liderlərinin həbsə alınması gərginliyi son həddə çatdırdı. Katmandunun küçələrində barrika-dalar quruldu. Xalq dövlət və hökumət təsisatlarını dağıdırdı. İğtişaşlar ölkənin digər rayonlarına da yayılırdı. Dilemma qarşısında qalan kral Birendra daha böyük güzəştlərə getməyə cəsarət etdi. O, baş naziri vəzifədən uzaqlaşdırdı. İyun ayında Nepal Milli Konqress partiyasının lideri Bhattaranı həbsdən azad etdi və yeni hökumət qurmağı ona tapşırdı. Bhattaran başçılıq etdiyi partiyanın və Birləşmiş Sol Cəbhə üzvlərinin iştirakı ilə yeni hökuməti formalaşdırdı. 1990-cı ilin noyabrında ölkənin yeni konsti-tusiyası təsdiq edildi.

Konstitusiyaya görə Nepalda yenidən çoxpartiyalı parlamentar rejimi yaradıldı. Bundan sonra 1990-cı il iyulun 1-dən etibarən Nepal-Hindistan ticarət əlaqələri bərpa olundu. 1991-ci ilin mayında parlamentə seçkilər keçirildi. 1959-cu ildən sonra ilk dəfə idi ki bu azad seçkilərdə parlamentdəki 205 deputat yerinin 110-nu Nepal Milli Konqress partiyası qazandı. Partiyanın baş katibi Qirca Praşad Koirala hökumət təşkil etdi. Davam edən sosial-iqtisadi çətinliklərə, sol qüvvələrin, ba-şlıca olaraq kommunistlərin başçılığı altında aramsız tətil və nümayişlər dalğasının daha da güclənməsinə baxmayaraq 1992-ci ilin mayında yerli orqanlara seçkilərdə də Nepal Milli Konqres par-tiyası qalib gəldi. Müşahidəçilərin fikrinə görə Nepal 90-cı illərin əvvəllərindən Asiyanın ən demokratik dövlətlərindən biri olmaq yolunu tutmuşdur və bu kursu bu gün də davam etdirir. Ancaq bu da həqiqətdir ki, son on il ərzində Nepal həm də siyasi sabitsizliyin dövrünü yaşayır və bu bəladan hələ xilas ola bilməyibdi. Ölkədə tez-tez hökumət dəyişiklikləri olur, partiyalararası rəqabət son dərəcədə kəskindir, partiyaların öz daxilində daimi parçalanmalar baş verir və s. Həm də bütün bunlar getdikcə Nepal siyasi reallığının xarakter xüsusiyyətinə çevrilməkdədir.

Təkcə 1997-ci və 1998-ci illərin hər birində hökumət iki dəfə dəyişmişdir.

Turizm

Nepalın xarici valyuta əldə etmək mənbələrindən biri də turizmdir. Hər il Nepala yarım milyon nəfərə qədər turist gəlir. Digər valyuta mənbələri xaricə yun xalı ixracından əldə edilən gəlirlərdir və bir də Böyük Britaniya ordularında, eləcə də BMT-nin sülh məramlı hərbi qüvvələri sırasında xidmət edən hərbçilərin-qurkhların ölkəyə göndərdiyi pul baratlarıdır.

Dini vəziyyət

Himalay dağının ətəyində yerləşən Nepalda əhalinin 90 faizi induist, 5 faizi buddist (maxayana və lamaizm formasında), 3 faizi islam dininə etiqad edir. İudaizm hind-ari xalqalırının əksəriyyətini əhatə edir, eləcə də maqarlar, qurunqlar, nevarların bir hissəsi, ray və limbu xalqlarını. Bir çox nevarlar və tamanqlar buddist-lamaistlərdir. Hindistan gələnlər arasında caynistələr (9 min nəfər) də rast gəlinir. Az sayda insanlar var ki, qəbilə inancları ilə yaşayırlar. Nepalda xristianlar çox azdır (4 min nəfər).

Əhalisi

Dünyada şəhər əhalisinin ən az faizi Nepaldadır. Orada əhalinin cəmi 14 % şəhərdə yaşayır.

2011-ci il hesablamalarına görə əhalinin sayı 26.5 milyon nəfərə çatıb. 2.6 milyon nəfər əhalisi olan paytaxt Katmandu şəhəri ölkənin ən böyük şəhəri olmaqla yanaşı, həmçinin ölkənin mədəni və iqtisadi mərkəzi hesab olunur.

2008-ci il hesablamalarına əsasən Nepal 130.000 nəfər qaçqına ev sahibliyi edir. Bu əhalinin təqribən 109.200 nəfəri Butandan və 20.500 nəfəri isə Çin Xalq Respublikasından gəlmədir. Nepal hökuməti Butandan olan qaçqınları ölkənin Jhapa və Morang bölgələrində olan 7 düşərgədə yerləşdirib.