تجارتخانه جهانیان - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

تجارتخانه جهانیان که نخستین‌ تجارتخانه‌ خانواده‌ جهانیان‌ بود را خسرو شاه‌جهان‌ و برادرانش‌ در ۱۲۷۴ خورشیدی در یزد تأسیس‌ و به‌تدریج‌ در تهران‌، اصفهان‌، شیراز، کرمان‌، بندرعباس‌ و رفسنجان‌ شعبی‌ دایر کردند که‌ در بمبئی‌ و لندن‌ نیز نمایندگی‌ داشت‌. تجارتخانه‌ جهانیان‌ از موفق‌ترین‌ تجارتخانه‌های‌ دوران‌ قاجار بود که‌ به‌ واسطه‌ تشکیلات‌ منظم‌ و مناسبات‌ تجاری‌ با کشورهای‌ خارجی‌ چون‌ هند، انگلیس‌، چین‌، سوئد و امریکا، به‌ ویژه‌ در زمینه‌ صادرات‌ پنبه‌، موفقیت‌ شایانی‌ به‌دست‌ آورد ^{[۱] [۲] [۳]}

جهانیان‌، خانواده‌ای‌ بزرگ‌ از تاجران‌ زرتشتی‌ در اواخر دوره‌ قاجار و اوایل‌ دوره‌ پهلوی‌ می باشند. نیای‌ این‌ خاندان‌ شاه‌جهان‌ نام‌ داشت‌ و از همین‌رو، فرزندان‌ او، پرویز، خسرو، رستم‌، بهرام‌ و گودرز، نام‌ جهانیان‌ را برای‌ خانواده‌ خود برگزیدند. خود شاه‌جهان‌ وضع‌ مالی‌ مناسبی‌ نداشت‌ اما پسران‌ او با مسافرت‌ به‌ هند و کار برای‌ زرتشتیان‌ آنجا، ثروتی‌ اندوختند و در بازگشت‌ به‌ ایران‌ تجارتخانه‌های‌ مهمی‌ دایر کردند. ^[۴]

خانواده‌ جهانیان‌ غیر از فعالیتهای‌ تجاری‌ به‌ امور صرافی‌ و بانکداری‌ نیز می‌پرداختند، به‌ گونه‌ای‌ که‌ نخستین‌ چک‌ تضمینی‌ غیر دولتی‌ در ایران‌ از سوی‌ این‌ مؤسسه‌ رایج‌ گردید. ^[۵] از فعالیت‌های این تجارتخانه، قبول سپرده در مقابل بیجک صندوق، جا به جایی پول در داخل کشور، خرید و فروش ارز و حواله‌های خارجی، قبول مالیات‌های دولت به مرکز و تسهیل امور خزانهٔ دولت در مقابل دستمزد بود. ادارات‌ و شعبات‌ تجارتخانه‌ جهانیان‌، همه‌ جا مورد اطمینان‌ مردم‌ بود، به‌طوری‌ که‌ رسید صندوق‌ آنها مانند اسکناس‌ دست‌ به‌ دست‌ می‌گشت‌ و رواج‌ کامل‌ داشت‌.^[۶]

دیگر فعالیتهای‌ اقتصادی‌ این‌ خانواده‌ عبارت‌ بود از:

• تأسیس‌ بانک‌ جهانیان‌ در ۱۲۷۹ خورشیدی در شیراز دایر کردن شعبه هایی در تهران‌ و سایر شهرهای‌ جنوبی‌ کشور ^[۷]
• تأسیس‌ نخستین‌ شرکت‌ گوشت‌
• حفر قنوات‌ و آبادانی‌ زمینهای‌ شهرهای‌ مرکزی‌ ایران‌ از جمله‌ یزد، رفسنجان‌ و کرمان‌؛
• مشارکت‌ در تأسیس‌ نخستین‌ شرکت‌ سهامی‌ تلفن‌ ^[۸]
• مراودات‌ اقتصادی‌ اعم‌ از جنسی‌، پولی‌ و استقراضی‌ با حکومت‌: از جمله‌ مظفرالدین‌شاه‌ بارها برای‌ سفرهای‌ خارجی‌ و راه‌اندازی‌ امور از آنها پول‌ قرض‌ کرد. ^[۹]

به‌ رغم‌ پیشرفت‌ سریع‌ و چشمگیر خانواده‌ جهانیان‌ در امور اقتصادی‌، خیلی‌ زود تجارتخانه‌های‌ آنان‌ دچار ورشکستگی‌ شد. دلایل‌ متعددی‌ برای‌ این‌ رکود عنوان‌ شده‌ که‌ مهم‌ترین‌ آنها بدین‌ شرح‌ است‌:

• تهدید منافع‌ بیگانگان‌ در ایران‌ به‌ دلیل‌ اطمینان‌ عامه‌ مردم‌ به‌ فعالیتهای‌ بانکی‌ تجارتخانه‌ جهانیان‌ و در نتیجه‌ از رونق‌ افتادن‌ بانکهای‌ روسی‌ و انگلیسی‌ در ایران‌ که‌ منجر به‌ واکنش‌ و زمینه‌سازی‌ آنان‌ برای‌ سقوط‌ این‌ تجارتخانه‌ گردید
• فعالیتهای‌ سیاسی‌ خانواده‌ جهانیان‌ که‌ در جریان‌ جنبش‌ مشروطه‌خواهی‌ به‌ حمایت‌ مالی‌ از آن‌ پرداختند. ^{[۱۰] [۱۱]}
• به‌زعم‌ مورخان‌ زردشتی‌، جهانیان‌ در امر حمایت‌ از مشروطه‌خواهی‌ تا آنجا پیش‌ رفتند که‌ تأمین‌ کننده‌ سلاح‌ و مهمات‌ مجاهدان‌ بودند. ^[۱۲]
• قتل‌ دو تن‌ از مدیران‌ تجارتخانه‌ (پرویز شاه‌جهان‌ مدیر تجارتخانه‌ یزد و فریدون‌ خسرو اهرستانی‌ مدیر تجارتخانه‌ تهران‌) و تبعید خسرو شاه‌جهان‌، مدیرکل‌ تجارتخانه‌ جهانیان‌، به‌ خارج‌ از کشور. ^{[۱۳] [۱۴] [۱۵]}

در نتیجه‌ مسائل‌ مذکور، رشته‌ امور از هم‌ گسیخت‌ و بانکهای‌ خارجی‌ با استفاده‌ از فرصت‌ پیش‌ آمده‌ از طریق‌ دادن‌ اعتبار زیاد و قطع‌ ناگهانی‌ آن‌ موجب‌ ورشکستگی‌ کامل‌ تجارتخانه‌ در ۱۳۳۰ شدند. ^[۱۶]