ختن - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ختن خوتەن شەھىرى · 和田市
شهر در سطح شهرستان
شهر ختن
کشور	چین
مناطق خودمختار چین	سین‌کیانگ
ولایت‌های چین	ولایت ختن
تقسیمات اداری	۴ ناحیه ۳ شهرک ۵ قصبه
کرسی	ناحیه نورباغ
مساحت
• شهر در سطح شهرستان	۴۶۶٫۴۴ کیلومتر مربع (۱۸۰٫۰۹ مایل مربع)
• شهری	۲۱٫۸ کیلومتر مربع (۸٫۴ مایل مربع)
ارتفاع	۱۳۸۲ متر (۴۵۳۴ فوت)
جمعیت  (۲۰۲۰)
• شهر در سطح شهرستان	۵۰۱٬۰۲۸
• تراکم	۱۱۰۰/کیلومتر مربع (۲۸۰۰/مایل مربع)
• شهری	۱۰۸٬۶۹۷
منطقهٔ زمانی	یوتی‌سی +۸ (China Standard)
Postal code	۸۳۹۰۰۰
کد منطقه	۰۹۰۳
GDP (۲۰۱۲)	۴٫۰۷۱ بیلیون رنمینبی USD $۶۶۵٫۱۵ میلیون
GDP per capita	۱۲٬۶۳۰ رنمینبی USD $۲٬۰۶۲
GDP Growth	۱۴٫۸
زبان‌های محلی	زبان اویغوری، چینی استاندارد
کد پیشوند پلاک خودرو	新R
وبگاه	Hotan Government Website (in Chinese)

خُتَن (به زبان اویغوری: خوتەن شەھىرى، به زبان چینی: 和田市، به پین‌یین: Hétián Shì) مرکز ولایت ختن در ترکستان شرقی(سین کیانگ) است که در گذشته یکی از شهرهای مهم راه ابریشم بود. اغلب مردمان آن از نژاد ترک‌تباران اویغور هستند که به زبان ایغوری سخن می‌کنند.

مردمان آغازین آن یعنی پامیری‌ها و مردم آسی، ایرانی‌نژادانی بودند که به زبان ختنی سخن می‌گفتند که با سغدی و خوارزمی بسیار قرابت نزدیک دارد. باز ماندهٔ این زبان، زبان وَخی ست. زبان ختنی، به گفته کاشغری تا قرن یازدهم رواج داشت تا آن که به ادله اجتماعی، جایش را به زبان ترکی باستان داد. در قدیم آیین بودایی در ختن رایج بوده‌است. مسلمانان توانستند در ۱۰۰۶ میلادی کنترل شهر را در دست گیرند و حالا در اختیار حکومت چین قرار دارد.

ختن را در ادبیات فارسی بیشتر از برای مشک ختن و خوبرویان ختنی یادکرده‌اند. برای نمونه بیت زیر از حافظ است:

پژوهش‌های مردمشناسی نشان از آن دارد که نژاد مردمان نخستین این سرزمین تیره‌ای از سفیدپوستان آریایی بوده‌است. گواه دیگری بر این وجود گورهای سکایی در این سامان می‌باشد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در گذشته نژاد مردمان این سامان آمیزه‌ای بوده از مردمان آسیای مرکزی، شبه‌قارهٔ هند و آسیای خاوری. در گذشته در این سرزمین دولتی به نام پادشاهی ختن روی کار آمد که کیش بودایی داشت و پلی برای انتقال بودایی‌گرایی از هندوستان به چین بود.

کهنترین منابع ایرانی که از ختن نام برده حدودالعالم است که این شهر را میان دو رود دانسته و همچنین میان تبت و چین. اسلام در سدهٔ دهم میلادی به ختن رسید.

ختن بنا بر اسناد و مدارکی که خود مردم آن نگاشته‌اند تنها منبع یشم سبز به‌شمار می‌رفته‌است. یشم از آب‌های رودخانه‌های روان از کوهستان‌های کنلون از میان شهر ختن به سوی جنوب به دست می‌آمده‌است. این رودخانه در مدارک بومی رانیجه تاجه یعنی رودخانه سنگ‌های قیمتی نامیده شده‌است. مسافران چینی برای رفتن به غرب، از راه ختن، از دروازه گوکَمنه، نزدیک دون هوانگ گذر می‌کردند. این ختن همان ختن داستان سیاوش شاهنامه است. چهار روایت دربارهٔ پایه‌گذاری ختن در دست است که همگی این پایه‌گذاری را به پسر و وزیران امپراتور آشوکا نسبت می‌دهند. بدین ترتیب بنیان‌گذاری ختن با اطمینان به سده سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. از این چهار روایت دو روایت تبتی است.^[۲]

بوداگرایی در ختن آیین چیره بود و ختن تبدیل به یکی از کانون‌های مطالعات بوداییان شده بود. سپاهیان تبتی در سال ۶۶۵ میلادی شهر ختن را تصرف کردند^[۳] اما از نظر فرهنگی، این ختنی‌ها بودند که تبتی‌ها را پس از این تصرف تحت تأثیر خود گرفتند. این تأثیر بیش از همه خود را در زمینه اصطلاحات بودایی و فنون ترجمه متون بودایی نشان می‌دهد. در سده نهم میلادی، تبتی‌ها الفبای ختنی را نیز برای زبان خود برگزیدند.^[۴]

کشف دستنویس‌هایی به زبان سکایی ختن در این منطقه نشان می‌دهد که حتی پس از مهاجرت‌های قبایل سکایی، تخاری و هپتالی به سوی غرب یعنی بلخ، فرارود و سیستان، بخشی از مردمانی که به زبان‌های ایرانی شرقی گفت‌وگو می‌کردند تا پایان هزاره اول میلادی در این سرزمین باقی مانده بودند. پس از این تاریخ طی یک سده در واحه ختن، ترکی جایگزین زبان محلی شد. احتمال می‌دهند که واژه ختن نام گروهی از مردم ایرانی‌تبار سکا باشد. بنا بر گزارش‌های چینیان سکاها از دوران باستان در ختن ساکن بودند. احتمال می‌دهند که واژه ختن با «خود»،‌ «خداوند» و «خواجه» در زبان‌های ایرانی و فارسی از یک ریشه و به معنی «سرور» باشد.^[۵]

در سال ۹۸۲ میلادی خانات قراخانی کاشغر به پادشاهی ختن حمله کرد و زمانی که ختن در سال ۱۰۰۶ به تصرف قراخانی‌های مسلمان درآمد بیشتر راهب‌های بودایی به تبت گریخته و بسیاری از متون مقدس خود را همراه بردند. چندی پس از چیرگی قراخانی‌ها بر ختن، بوداگرایی نیز از ختن رخت بربست و جای خود را به اسلام داد.^[۶] اسلام در این واحه به گسترش ادامه داد و گفته شده که ختن در اوایل سده سیزدهم سه هزار پیش‌نماز مسجد داشته‌است.^[۷]

بین سال‌های ۱۸۸۳ میلادی و ۱۹۱۳ میلادی، تحت حاکمیت دودمان چینگ، «ولایت ختن» برای اولین بار تاسیس شد. منطقهٔ ختن در این ولایت قرار داشت.

در سال ۱۹۱۳ میلادی، با تاسیس جمهوری چین (۱۹۴۹–۱۹۱۲)، این ولایت منحل شده. ۱۲ شهرستان با هم یکی شده و ولایت کاشغر را تاسیس کردند. ۴ تا از این ۱۲شهرستان، شامل اراضی تشکیل دهندهٔ ولایت ختن امروزی هستند، منجمله شهرستان ختن که شهر ختن تابع آن بود.

در همین سال، سال ۱۹۱۳ میلادی، شهرستان ختن تقسیم شده و از بخشی از اراضی آن، شهرستان قره‌قاش تاسیس شد.

در سال ۱۹۲۰ میلادی، ولایت ختن، شامل ۶ شهرستان ختن، کرییه، گوما، لوپ، قره‌قاش، و کارگیلیک تاسیس شد.

در سالهای ۱۹۳۳ و ۱۹۳۴ میلادی، در منطقهٔ کاشغر که در آن زمان شامل ولایت خودمختار قزل‌سو قرقیز نیز می‌شد، در طی شورشی علیه حکومت استانی وفادار به جمهوری چین، کشور جدیدی به طول دو سال با نام جمهوری اسلامی ترکستان شرقی اعلام شده بود. در منطقهٔ ختن نیز، کشوری با نام «امارت اسلامی ختن» اعلام شد.

بین سال‌های ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۷ میلادی، منطقهٔ ختن تحت سلطهٔ جنگ‌سالاران هوئی (مسلمانان چینی‌تبار) بود، در حکومتی که اصطلاحا با نام «دونگانستان» از آن یاد می شود. (در منابع روسی، هوئی‌ها را دونگان می نامند)

بین سالهای ۱۹۵۴ و ۱۹۵۶ میلادی، «ولایت خودمختار جنوب سین‌کیانگ» (مشابه ولایت خودمختار ایلی قزاق) با تحت مدیریت داشتن ولایات کاشغر، یارکند، آق‌سو، ختن، و ولایت خودمختار قزل‌سو قرقیز ایجاد شد.

در سال ۱۹۵۹ میلادی، نوشتار نام ختن در زبان چینی از «和阗» به «和田» (به پین‌یین: Hétián) تغییر کرد.

پس از جنگ هند و چین در سال ۱۹۶۲، و تثبیت کنترل چین بر منطقهٔ مورد مناقشهٔ اقصی چین، بیشتر اراضی این منطقه، با مساحتی بیش از ۳۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع، ضمیمهٔ شهرستان ختن در ولایت ختن شد.

در سپتامبر سال ۱۹۸۳ میلادی، شهر ختن از شهرستان ختن جدا شده و به «شهر در سطح شهرستان» ارتقاء یافت.

شهر ختن متشکل از ۴ ناحیه، ۳ شهرک، و ۵ قصبه است. این ۴ ناحیه، مرکز تاریخی شهری ختن را در بر می گیرند، و مجموعا مساحتی معادل ۲۱٫۸ کیلومتر مربع، و جمعیتی معادل ۱۰۸٬۷۰۰ نفر (۲۰۱۱) را در بر می گیرند.

• ناحیه نورباغ (به اویغوری: نۇرباغ كوچا باشقارمىسى)(به چینی:‌ 努尔巴格街道، به پین‌یین: Nǔ'ěrbāgé Jiēdào)
• ناحیه گوجان‌باغ (به اویغوری: گۇجانباغ كوچا باشقارمىسى)(به چینی:‌ 古江巴格街道، به پین‌یین: Gǔjiāngbāgé Jiēdào)
• ناحیه گل‌باغ (به اویغوری: گۈلباغ كوچا باشقارمىسى)(به چینی:‌ 古勒巴格街道، به پین‌یین: Gǔlèbāgé Jiēdào)
• ناحیه نارباغ (به اویغوری: نارباغ كوچا باشقارمىسى)(به چینی:‌ 纳尔巴格街道، به پین‌یین: Nà'ěrbāgé Jiēdào)

• شهرک لاسکوی (به اویغوری: لاسكۇي بازىرى)(به چینی:‌ 拉斯奎镇، به پین‌یین: Lāsīkuí Zhèn)
• شهرک یورونقاش (به اویغوری: يۇرۇڭقاش بازىرى)(به چینی:‌ 玉龙喀什镇، به پین‌یین: Yùlóngkāshí Zhèn)
• شهرک توسالّا (به اویغوری: تۇساللا بازىرى)(به چینی:‌ 吐沙拉镇، به پین‌یین: Tǔshālā Zhèn)

• قصبه شورباغ (به اویغوری: شورباغ يېزىسى)(به چینی:‌ 肖尔巴格乡، به پین‌یین: Xiào'ěrbāgé Xiāng)
• قصبه ایلچی (به اویغوری: ئىلچى يېزىسى)(به چینی:‌ 伊里其乡، به پین‌یین: Yīlǐqí Xiāng)
• قصبه گوجان‌باغ (به اویغوری: گۇجانباغ يېزىسى)(به چینی:‌ 古江巴格乡، به پین‌یین: Gǔjiāngbāgé Xiāng)
• قصبه جیا (به اویغوری: جىيا يېزىسى)(به چینی:‌ 吉亚乡، به پین‌یین: Jíyà Xiāng)
• قصبه آقچال (به اویغوری: ئاقچال يېزىسى)(به چینی:‌ 阿克恰勒乡، به پین‌یین: Ākèqiàlè Xiāng)

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  مسجدی در ختن

• ختن، دانشنامهٔ جهان اسلام
• لغتنامهٔ دهخدا، سرواژهٔ ختن