ذخیره‌گاه زیست‌کره توران - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ذخیره‌گاه زیست‌کره توران
خارتوران
رده‌بندی آی‌یوسی‌ان: II (پارک ملی)
جایگاه پارک در نقشه ایران
مکان	استان سمنان و استان خراسان رضوی، ایران
مساحت	۱٬۴۶۴٬۹۹۲ هکتار (۵٬۶۵۶٫۳۷ مایل مربع)
تاسیس‌شده	۱۳۸۱
هیئت حاکمه	سازمان حفاظت محیط زیست ایران

کپه‌داغ

ارسباران

ارژن و پریشان

گنو

تنگ صیاد و سبزکوه

پارک گلستان

خورخوران

پارک ملی کویر

دریاچه ارومیه

میانکاله

توران

دنا

دریاچه هامون

ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره یونسکو در ایران^[۱]

ذخیرگاه زیست کره توران یا خارتوران شامل سه محدودهٔ حفاظت شده شامل منطقهٔ حفاظت‌شده ، پناهگاه حیات وحش و پارک ملی در میانه را نیز دربردارد. پارک ملی ۸٪، پناهگاه حیات وحش ۱۷٪ و منطقهٔ حفاظت‌شده ۷۵٪ از کل مساحت منطقه را تشکیل می‌دهد. خارتوران را آفریقای ایران لقب داده‌اند. ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ توران با مساحت ۱٬۴۷۰٬۶۴۰ هکتار بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران است که پس از سرنگتی آفریقا واقع در کشور تانزانیا دومین منطقهٔ زیست‌کرهٔ جهان به‌شمار می‌آید.^[۲] توران پس از پناهگاه حیات وحش نایبندان در طبس لقب دومین مجموعهٔ حفاظت‌شدهٔ وسیع ایران را با خود یدک می‌کشد.^[۳] پارک ملی و پناهگاه حیات وحش توران با وسعت ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ هکتار، همچنین یکی از ۱۳ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.^[۴]

این منطقه در سال ۱۳۵۱ به عنوان منطقهٔ حفاظت‌شده تحت مدیریت سازمان محیط زیست درآمد و در سال ۱۳۵۵ قسمتی از آن به عنوان پناهگاه حیات وحش انتخاب گردید در همان سال مجموعهٔ توران از طرف یونسکو عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره را نیز دریافت کرد؛ سپس در سال ۱۳۸۱ قسمت‌های مرکزی این مجموعه به پارک ملی ارتقا یافت.

پارک ملی توران درجنوبی ترین قسمت استان گلستان آغاز و تا منتهی‌الیهٔ شرقی استان سمنان و در جنوب‌شرقی شهرستان شاهرود جای دارد و قسمتی از بخش شرقی آن در شهرستان سبزوار قرار گرفته‌است. این مجموعه در ضلع جنوبی جادهٔ تهران- مشهد، شرق دهستان طرود، غرب دهستان زمان‌ها و شمال شرقی کویر مرکزی ایران واقع شده‌است. منطقه‌ای که از ۳ دشت بسیار وسیع تشکیل شده‌است. در واقع ۳ رشته‌کوهی که شامل قلهٔ ۲٬۲۸۱ متری شترکوه در غرب، ۲٬۲۶۵ متری قلعه بالا در شمال غرب و ۲٬۴۱۱ متری پیغمبر می‌شود.^[۳] از جمله مناطق مهم این منطقه می‌توان به ابنیهٔ تاریخی هیزمی تپه زمان‌آباد شهر تاریخی نور شهر تاریخی خوار یا به اصطلاح عامیانه مردم منطقه خورو روستای کلاته مطهری و کلاته ری با قدمتی بالغ بر ۴٬۰۰۰ سال کوه پیغمبر، روستای تاریخی دستجرد و تپه باستانی هریره و … ابنیه بسیار باارزش دیگری اشاره کرد که متأسفانه مورد کم‌لطفی ادارهٔ میراث فرهنگی قرار گرفته‌است و گفته رضا علوی و با کمک مهندس جلینی این منطقه می‌تواند بقایای ایالت توران قدیم باشد، البته با توجه به وجود مقبرهٔ سهراب پسر رستم در شهر سبزوار این نظریه می‌تواند قوت گرفته و جز نظریه‌های علمی قرار بگیرد.

در توران ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده و ۲ گونهٔ دوزیست شناسایی شده‌اند که شاخص‌ترین آن‌ها همان یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی هستند. خارتوران در کنار منطقه حفاظت‌شده بهرام گور در استان فارس آخرین پناهگاه گورخر است.

خارتوران همچنین احتمالاً بیشترین تعداد یوزپلنگ را هم بین مناطق مختلف ایران در خود جای داده‌است. به جز این‌ها غزال ایرانی (آهو)، جبیر، پلنگ ایرانی، سیاه‌گوش، گوسفند وحشی، کل‌وبز، گربه شنی، گربهٔ دشتی، گربهٔ پالاس (از انواع نادر گربه‌سانان در ایران)، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال زرد، روباه قرمز و شاه روباه از پستانداران شاخص این ناحیه هستند.

از پرندگان پارک ملی توران هم می‌توان به هوبره، کبک، تیهو، بلدرچین، چاخ‌لق، کبوتر چاهی، قمری، دم‌جنبانک ابلق، سبزه‌قبای هندی، باقرقره، سهرهٔ سبز، سهرهٔ صورتی، چکاوک کاکلی، سنگ‌چشم دم‌سرخ، انواع گنجشک، اردک بلوطی و حواصیل و انواع پرندگان شکاری مانند بحری، دلیجه، عقاب طلایی، عقاب دشتی، شاه‌بوف، مرغ حق، دال، کرکس مصری، قرقی و انواع سارگپه اشاره کرد. این منطقه از بهترین زیستگاه‌های زاغ بور نیز به‌شمار می‌رود. زاغ بور تنها پرندهٔ بومی انحصاری ایران است که در کنار بوته‌های قیچ زندگی می‌کند.

از خزندگان شاخص خارتوران هم به جز انواع سوسمار و آگاما می‌توان به برمجهٔ بیابانی، لاک‌پشت مهمیزدار، کفچه مار، افعی شاخ‌دار و انواع مارهای جعفری اشاره کرد.^[۳][۵][۲]

قیچ، درمنه، کاروان کش، خار شتر، گون، گز، تاغ.^[۶]

این مرکز برای انجام تحقیقات و احیای جانوران در حال انقراض، به ویژه یوزپلنگ آسیایی و گورخر آسیایی است که عملیات ساخت آن در سال ۱۳۸۹ به پایان رسید. این مرکز شامل ساختمان نگهبانی، منبع آب ۱۲ هزار لیتری، ایجاد ۹ دهنه آبشخور و پنج هزار و۹۰۰ متر مربع حصار کشی است و برق مورد نیاز آن از طریق انرژی خورشیدی تأمین شده‌است.^[۷]

یوزهای نر فیروز و کوشکی و یوزهای ماده ایران و دلبر در این مرکز نگه‌داری می‌شوند.^[۸] ایران در اردیبهشت ۱۴۰۱ ایران پس از جفت‌گیری با فیروز سه توله از طریق سزارین به دنیا آورد.^[۹] این نخستین زادآوری یوز آسیایی در اسارت است.^[۱۰] یک از سه توله در تاریخ ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ به علت سهل انگاری در شیردهی که منجر به چسبندگی ریه شد، تنها سه روز پس از تولد تلف شد.^[۱۱] و دومین توله یوز هم بعد از گذشت حدود ۲ هفته از تولد در تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ در مسیر انتقال به تهران تلف شد. و در آخر تنها توله ای با نام پیروز زنده ماند که او هم در ۹اسفند ۱۴۰۱ به دلیل نارسایی کلیه درگذشت.