French
Deutschفهرست وزیران اعظم ایران - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
در این صفحه، فهرستی از وزیران دولت‌های حاکم بر تمام یا بخشی از ایران تا پیش از انقلاب مشروطه ارائه شده‌است. این مقام همسنگ بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرمَذار) در دیوانسالاری ساسانی بوده‌است. اغلب؛ وزیر از سوی فرمانروای وقت (خلیفه، امیر، سلطان، ایلخان یا شاه) برگزیده می‌شده‌است که نام این فرمانروایان نیز در این فهرست گنجانده شده‌است. نام این سمت در دوره‌های گوناگون تاریخ به صورت «بزرگ فَرمَدار»، «وزیر»، «صاحب‌دیوان»، «وزیر دیوان اعلیٰ»، «وزیر اعظم» و «صدر اعظم» آمده‌است. گاهی دو یا چند تن عهده‌دار وزارت یک فرمانروا بوده‌اند که در آن صورت نام آن‌ها در یک سطر آورده شده‌است. همچنین گهگاه، مقامی کشوری، بالاتر از وزیر وجود داشته‌است که در آن صورت کوشیده شده تا نام آن سمت و دارندگانش نیز ارائه شود. در این فهرست کوشیده شده تا جای ممکن، نام‌ها به صورت کامل (شامل لقب، کنیه، نام کوچک، نسب و نسبت) آورده شود.
هخامنشیان
[ویرایش]| هخامنشیان | |||||||||
| ترتیب | عهده‌دار سمت | شاهنشاه | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | باگواس | اردشیر سوم اردشیر چهارم داریوش سوم | |||||||
سلوکیان
[ویرایش]ساسانیان
[ویرایش]| ساسانیان | |||||||||
| ترتیب | عهده‌دار سمت | شاهنشاه | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار)[الف] | |||||||||
| ۱ | ابرسام | اردشیر یکم | |||||||
| ۲ | خسرو یزدگرد | یزدگرد یکم | |||||||
| ۳ | مهرنرسه | یزدگرد یکم بهرام پنجم | |||||||
| ۴ | سورن پهلو | بهرام پنجم | |||||||
| دستور[۱] | |||||||||
| ۵ | گستهم (ویستهم)[۲] | بهرام پنجم | |||||||
| بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار) | |||||||||
| (۳) | مهرنرسه | یزدگرد دوم[ب][۳] | |||||||
| وزیر[پ] | |||||||||
| ۶ | سوخرا[۴] | بلاش | |||||||
| ۷ | بُرزمِهر (دادبُرزمِهر، بزرگمهر)[۵][ت] | قباد یکم | |||||||
| بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار) | |||||||||
| ۸ | ایزدگشنسب | خسرو انوشیروان | |||||||
| نخست‌وزیر[ث][۷] | |||||||||
| ۹ | وِندویه[۸] | خسرو پرویز | |||||||
| وزیر[ج] | |||||||||
| ۱۰ | پیروزخسرو (فیروزان) یا زادفرخ[۹] | قباد دوم (شیرویه) | |||||||
| بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار) | |||||||||
| ۱۱ | ماه‌آذر گشنسپ (ماه‌آذر جُشنَس) یا پیروزخسرو (فیروزان)[۱۰] | اردشیر سوم | |||||||
| ۱۲ | فرخ‌هرمزد[چ][۱۱] | بوراندخت | |||||||
| وزیر[ح] | |||||||||
| ۱۳ | فرخزاد[۱۲] | یزدگرد سوم | |||||||
امویان (۴۰–۱۳۲ ه.ق)
[ویرایش]در زمان امویان مقام وزیر وجود نداشته‌است؛ ولی افرادی با عنوان کاتب (دبیر) عهده‌دار ادارهٔ امور بودند.[پانویس ۱]
عباسیان (۱۳۲–۶۵۶ ه.ق)
[ویرایش]اگر چه از آغاز دورهٔ عباسی عنوان وزیر کاربرد داشته‌است؛ ولی رخدادنگاران نخستین بار رسماً از نامزدی ابوعبدالله یعقوب بن داود به مقام وزارت سخن به میان آورده‌اند.[۱۳]
- ابوسلمه حفص بن سلیمان خلال همدانی (وزیر آل محمد) (در ۱۳۲ ه.ق به مدت ۴ ماه) ← سفاح[پانویس ۲]
- ابوالعباس خالد بن برمک (۱۳۲–۱۳۸ ه.ق) ← سفاح، منصور
- ابوایوب سلیمان بن مخلد موریانی خوزی (کاتب یا وزیر؟) (۱۳۸–۱۵۴ ه.ق) ← منصور
- ابوالفضل ربیع بن یونس بن محمد (ابن ابی‌فروه، کیسان) (۱۵۴–۱۵۸ ه.ق) ← منصور[پانویس ۳]
- ابوعبیدالله معاویة بن عبیدالله بن یسار اشعری طبرانی (۱۵۸–۱۶۳ ه.ق) ← مهدی[پانویس ۴]
- ابوعبدالله یعقوب بن داود[پانویس ۵] (۱۶۳–۱۶۷ ه.ق) ← مهدی
- ابومنصور فیض بن ابی‌صالح شیرویه نیشابوری (۱۶۷–۱۶۹ ه.ق) ← مهدی، هادی
- ابوالفضل ربیع بن یونس بن محمد (ابن ابی‌فروه، کیسان) (بار دوم) (در ۱۶۹ ه.ق) ← هادی
- عمر بن بزیع (؟عمرو بن تبع) (در ۱۶۹ ه.ق) ← هادی
- ابراهیم بن ذکوان حرانی (اعور) (۱۶۹–۱۷۰ ه.ق) ← هادی
- ابوعلی یحیی بن خالد بن برمک[پانویس ۶] (۱۷۰–۱۸۷ ه.ق) ← هارون الرشید
- ابوالعباس فضل بن ربیع بن یونس (۱۸۷–۱۹۸ ه.ق) ← هارون الرشید، امین
- ابوالعباس فضل بن سهل بن یزدان‌فرخ سرخسی (ذوالریاستین) (۱۹۸–پنجشنبه ۲ شعبان ۲۰۳ ه.ق) ← مأمون
- ابومحمد حسن بن سهل بن یزدان‌فرخ سرخسی (۲۰۲–۲۰۳ ه.ق) ← مأمون
- ابوالعباس احمد بن ابی‌خالد احول ← مأمون
- ابوالفضل عمرو بن مسعدة بن سعد صولی (یا عمرو بن مسعدة بن سعید بن صول) (در ۲۰۳ ه.ق) ← مأمون
- ابوجعفر احمد بن یوسف بن قاسم قفطی (یا ابوجعفر احمد بن یوسف بن قاسم بن صبیح عجلی) ← مأمون، معتصم
- ابوعباد ثابت بن یحیی بن یسار رازی ← مأمون
- ابوعبدالله محمد بن یزداد بن سُوَید مروزی ← مأمون
- ابوالعباس فضل بن مروان بن ماسرجس (۲۱۸–۲۲۰ ه.ق) ← معتصم
- ابوالعباس احمد بن عمار بن شاذی بصری (۲۲۰–۲۲۵ ه.ق) ← معتصم
- ابن زیات (ابوجعفر محمد بن عبدالملک بن ابان زَیّات) (۲۲۵–۲۳۲ ه.ق) ← معتصم، واثق
- ابوجعفر محمد بن فضل جرجرائی (۲۳۲–۲۳۶ ه.ق) ← متوکل[پانویس ۷]
- فتح بن خاقان (۲۳۶–چهارشنبه ۴ شوال ۲۴۷ ه.ق) ← متوکل
- ابوالعباس احمد بن خصیب بن ضحاک جرجرائی (؟احمد بن خطیب قاسمی) (۲۴۸–۲۴۹ ه.ق) ← ؟متوکل، منتصر
- ابوصالح عبدالله بن محمد بن یزداد مروزی (در ۲۴۹ ه.ق) ← مستعین
- ابوموسی اوتامش (در ۲۴۹ ه.ق) ← مستعین
- ابوصالح عبدالله بن محمد بن یزداد مروزی (بار دوم) (در ۲۴۹ ه.ق) ← مستعین
- ابوجعفر محمد بن فضل جرجرائی (بار دوم) (۲۴۹–۲۵۱ ه.ق) ← مستعین[پانویس ۸]
- ابوالفضل جعفر بن محمود اسکافی (؟جعفر بن محمد) (۲۵۱–۲۵۲ ه.ق) ← مستعین
- ابوموسی عیسی بن فرخان‌شاه (در ۲۵۲ ه.ق) ← معتز
- ابوجعفر احمد بن اسرائیل بن حسن انباری (۲۵۲–۲۵۵ ه.ق) ← معتز[پانویس ۹]
- ابوالفضل جعفر بن محمود اسکافی (۲۵۵–۲۵۶ ه.ق) ← مهتدی
- ابوصالح جعفر بن احمد بن عمار (۲۵۶ ه.ق) ← مهتدی
- ابوایوب سلیمان بن وهب بن سعید حارثی ← مهتدی
- ابوالحسن عبیدالله بن یحیی بن خاقان بغدادی (۲۵۶–۲۶۳ ه.ق) ← معتمد
- ابومحمد حسن بن مخلد ابن جراح (در ۲۶۳ ه.ق) ← معتمد
- ابوایوب سلیمان بن وهب بن سعید حارثی (بار دوم) (۲۶۳–۲۶۴ ه.ق) ← معتمد
- ابومحمد حسن بن مخلد ابن جراح (۲۶۴–۲۶۵ ه.ق) ← معتمد
- ابوالصقر اسماعیل بن بلبل شیبانی (در ۲۶۵ ه.ق) ← معتمد
- ابومحمد حسن بن مخلد ابن جراح (بار دوم) (در ۲۶۵ ه.ق) ← معتمد
- ابوالصقر اسماعیل بن بلبل شیبانی (۲۶۵–۲۶۶ ه.ق) ← معتمد
- ذوالوزارتین ابوالعلاء صاعد بن مخلد (۲۶۶–۲۷۲ ه.ق) ← معتمد[پانویس ۱۰]
- ابوالصقر اسماعیل بن بلبل شیبانی (الشکور) (بار سوم) (رجب ۲۷۲–۲۷۸ ه.ق) ← معتمد
- ابوالقاسم عبیدالله بن سلیمان بن وهب حارثی (۲۷۸ [ژوئن ۸۹۱ م.]–۲۸۸ ه.ق) ← معتمد
- ابوالحسن قاسم بن عبیدالله بن سلیمان بن وهب حارثی (ولی‌الدوله) (۲۸۸–۲۹۱ ه.ق) ← ؟معتضد، مکتفی
- ابواحمد عباس بن حسن بن ایوب جرجرائی (۲۹۱–۲۹۶ ه.ق) ← مکتفی
- ابوعبدالله محمد بن داود ابن جراح (فقط یک شبانه‌روز) ← عبدالله بن معتز
- ابوالحسن علی بن محمد بن موسی ابن فرات (۲۹۶–۲۹۹ ه.ق) ← مقتدر
- ابوعلی محمد بن عبیدالله بن یحیی بن خاقان بغدادی (۲۹۹–۳۰۱ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالحسن علی بن عیسی بن داود حسنی بغدادی (ابن جراح) (۳۰۱–۳۰۴ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالحسن علی بن محمد بن موسی ابن فرات (بار دوم) (۳۰۴–۳۰۶ ه.ق) ← مقتدر
- ابومحمد حامد بن عباس بن فضل خراسانی (۳۰۶–۳۱۱ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالحسن علی بن محمد بن موسی ابن فرات (بار سوم) (۳۱۱–۳۱۲ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبیدالله بن یحیی بن خاقان (۳۱۲–۳۱۳ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن احمد بن الخصیب (خصیبی) (۳۱۳–۳۱۴ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالحسن علی بن عیسی بن داود حسنی بغدادی (ابن جراح) (بار دوم) (۳۱۴–۳۱۶ ه.ق) ← مقتدر
- ابوعلی محمد بن علی بن حسن ابن مقله (۳۱۶–جمادی‌الاول ۳۱۸ ه.ق)[پانویس ۱۱] ← مقتدر
- ابوالقاسم سلیمان بن حسن بن مخلد ابن جراح (جمادی‌الاول ۳۱۸–رجب ۳۱۹ ه.ق) ← مقتدر
- ابوالقاسم عبیدالله بن احمد بن محمد کلوذانی (در ۳۱۹ ه.ق به مدت ۲ ماه و ۳ روز) ← مقتدر
- عمیدالدوله ابوعلی حسین بن قاسم بن عبیدالله بن وهب (؟حسین ابن قاسم عبیدالله بن سلیمان بن مُذهِب) (۳۱۹–۳۲۰ ه.ق) ← مقتدر
- ابن حِنزابه (ابن فرات دوم، ابوالفتح فضل بن جعفر بن محمد ابن فرات) (در ۳۲۰ ه.ق به مدت ۶ ماه) ← مقتدر
- ابوعلی محمد بن علی بن حسن ابن مقله (بار دوم) (۳۲۰–۳۲۱ ه.ق)[پانویس ۱۲] ← قاهر
- ابوجعفر محمد بن قاسم بن عبیدالله بن وهب کرخی[پانویس ۱۳] (در ۳۲۱ ه.ق به مدت ۳ ماه و ۱۲ روز) ← قاهر
- ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن احمد بن الخصیب (یا احمد بن عبدالله) (بار دوم) (۳۲۱–۳۲۲ ه.ق) ← قاهر
- ابوعلی محمد بن علی بن حسن ابن مقله (بار سوم) (۳۲۲–۳۲۴ ه.ق) ← قاهر، راضی
- ابوعلی عبدالرحمان بن عیسی بن داود ابن جراح (در ۳۲۴ ه.ق به مدت ۸۰ روز) ← راضی
- ابوجعفر محمد بن قاسم بن محمد کرخی (در ۳۲۴ ه.ق به مدت سه و نیم ماه)← راضی
- ابوالقاسم سلیمان بن حسن بن مخلد ابن جراح (بار دوم) (۳۲۴–۳۲۵ ه.ق) ← راضی
- ابن حِنزابه (ابن فرات دوم، ابوالفتح فضل بن جعفر بن محمد بن فرات) (بار دوم) (۳۲۵–۳۲۷ ه.ق) ← راضی
- ابوعبدالله احمد بن محمد بن یعقوب یزیدی بریدی (۳۲۷–۳۲۸ ه.ق) ← راضی[پانویس ۱۴]
- ابوالقاسم سلیمان بن حسن بن مخلد ابن جراح (بار سوم) (۳۲۸–۳۲۹ ه.ق) ← راضی، متقی
- ابوالحسین احمد بن محمد بن میمون (یا ابوالخیر) (در ۳۲۹ ه.ق به مدت ۳۳ روز) ← متقی
- ابوعبدالله احمد بن محمد بن یعقوب یزیدی بریدی (بار دوم) (در ۳۲۹ ه.ق به مدت ۲۴ روز) ← متقی
- ابواسحاق محمد بن احمد بن ابراهیم قراریطی اصفهانی اسکافی (در ۳۲۹ ه.ق به مدت ۳۹ روز) ← متقی
- ابوجعفر محمد بن قاسم بن محمد کرخی (بار دوم) (در ۳۲۹ ه.ق به مدت ۲۹ روز) ← متقی
- ابوعبدالله احمد بن محمد بن یعقوب یزیدی بریدی (بار سوم) (۳۲۹–۳۳۰ ه.ق به مدت ۲۵ روز) ← متقی
- ابواسحاق محمد بن احمد بن ابراهیم قراریطی اصفهانی اسکافی (بار سوم) (۳۳۰–۳۳۱ ه.ق به مدت ۸ ماه و ۱۶ روز) ← متقی
- ابوالعباس احمد بن عبیدالله اصفهانی (در ۳۳۱ ه.ق به مدت ۵۱ روز) ← متقی
- ابوالحسین علی بن محمد بن علی ابن مقله (۳۳۱–۳۳۳ ه.ق) ← متقی
- ابوالفرج محمد بن علی سامرایی (در ۳۳۳ ه.ق به مدت ۴۲ روز) ← مستکفی[پانویس ۱۵]
تسلط بوییان بر بغداد
- ابوجعفر محمد بن معلی صیمری (۳۳۳–۳۳۹ ه.ق) ← معزالدولهٔ دیلمی
- ذوالوزارتین ابومحمد حسن بن محمد بن عبدالله مهلبی (جمادی‌الاول ۳۳۹–شعبان ۳۵۲ ه.ق) ← معزالدولهٔ دیلمی
- ابوالفرج محمد بن عباس ابن فسانجس شیرازی (ذوالسعادات) و ابوالفضل عباس بن حسین بن فضل شیرازی (۳۵۲–۳۵۶ ه.ق) ← معزالدولهٔ دیلمی
- ابوالفضل عباس بن حسین بن فضل شیرازی (؟–۳۵۸ ه.ق) ← عزالدولهٔ دیلمی
- ابوالفرج محمد بن عباس ابن فسانجس شیرازی (ذوالسعادات) (۳۵۸ ه.ق) ← عزالدولهٔ دیلمی
- ابوالفضل عباس بن حسین بن فضل شیرازی (۳۵۸–۳۶۲ ه.ق) ← عزالدولهٔ دیلمی
- ابوطاهر محمد بن محمد ابن بقیه (ناصح، نصیرالدوله) (۳۶۲–۳۶۷ ه.ق) ← عزالدولهٔ دیلمی
پایان تسلط بوییان بر بغداد
- ابوالحسن علی بن محمد بن جعفر اصفهانی
- عیسی بن مروان نصرانی
- رئیس‌الرؤساء ابوالحسن علی بن عبدالعزیز بن ابراهیم ابن حاجب النعمان (۳۸۶–۴۲۳ ه.ق) ← قادر[پانویس ۱۶]
- ابوالفضل محمد بن علی بن عبدالعزیز بن ابراهیم ابن حاجب النعمان (در ۴۲۳ ه.ق به مدت ۶ ماه) ← قادر
- عمیدالرؤساء ابوطالب محمد بن ایوب بن سلیمان مدائنی (یا ابوطلحه) (۴۲۳–۴۳۷ ه.ق) ← قائم[پانویس ۱۷]
- رئیس‌الرؤساء ابوالقاسم علی بن حسین بن احمد ابن مسلمه (یا ابوالقاسم علی بن حسین بن محمد بن عمر) (۴۳۷–۴۵۰ ه.ق) ← قائم
وقفه
- ابوالفتح منصور بن احمد (ابن دارست، امین‌الدوله، مجدالوزراء) (ربیع‌الثانی ۴۵۳–۴ ذیحجهٔ ۴۵۴ ه.ق) ← قائم
- مؤیدالدین ابونصر محمد بن محمد ابن جهیر ثعلبی (فخرالدوله، ابن جهیر، ؟موصلی) (۴۵۴–۴۷۱ ه.ق)[پانویس ۱۸] ← قائم
- ابوشجاع محمد بن حسین بن عبدالله روذراوری (مؤیدالدوله) (۴۷۱–۴۷۲ ه.ق) ← مقتدی
- اشرف‌الدین ابومنصور محمد بن محمد بن محمد ابن جهیر ثعلبی (عمیدالدوله، ابن جهیر) (۴۷۲–۴۷۶ ه.ق) ← مقتدی
- ابوالفتح مظفر ابن مسلمه (ابن رئیس‌الرؤساء) (صفر ۴۷۶–شعبان ۴۷۶ ه.ق) ← مقتدی
- ابوشجاع محمد بن حسین بن عبدالله روذراوری (مؤیدالدوله، ظهیرالدین) (بار دوم) (شعبان ۴۷۶–۴۸۴ ه.ق) ← مقتدی
- اشرف‌الدین ابومنصور محمد بن محمد بن محمد ابن جهیر ثعلبی (عمیدالدوله، ابن جهیر) (بار دوم) (۴۸۴–۴۹۳ ه.ق) ← مقتدی، مستظهر
- سدیدالملک ابوالمعالی مفضل بن عبدالرزاق اصفهانی[پانویس ۱۹] (۴۹۳–۴۹۶ ه.ق) ← مستظهر
- مجیرالدوله ابوالقاسم علی بن محمد بن محمد ابن جهیر ثعلبی (ابن جهیر، زعیم‌الرؤسا، قوام‌الدین) (۴۹۶–صفر ۵۰۰ ه.ق) ← مستظهر
- ابوالمعالی هبةالله بن محمد بن علی ابن مطلب (ابن المطلب، مجدالدین) (۵۰۰–۵۰۲ ه.ق) ← مستظهر
- مجیرالدوله ابوالقاسم علی بن محمد بن محمد ابن جهیر ثعلبی (ابن جهیر، زعیم‌الرؤسا، قوام‌الدین) (بار دوم) (۵۰۲–۵۰۸ ه.ق) ← مستظهر
- ابوشجاع حسین بن منصور بن ابی‌شجاع روذراوری[پانویس ۲۰] (۵۰۸–۵۱۳ ه.ق) ← مستظهر
- جلال‌الدین ابوعلی حسن بن علی ابن صدقه (ابن صدقه) (۵۱۳–۵۱۶ ه.ق) ← مسترشد
- ضیاءالملک احمد بن نظام‌الملک (نظام‌الملک دوم) (شعبان ۵۱۶–۵۱۷ ه.ق) ← مسترشد
- جلال‌الدین ابوعلی حسن بن علی ابن صدقه (ابن صدقه) (بار دوم) (۵۱۷–۵۲۲ ه.ق) ← مسترشد
- ابوالقاسم علی بن طراد بن محمد زینبی (علی زینبی، شرف‌الدین) (۵۲۳–۵۲۶ ه.ق) ← مسترشد
- انوشیروان بن خالد بن محمد کاشانی (۵۲۶–۵۲۹ ه.ق) ← مسترشد
- جلال‌الدین ابوالرضا محمد بن احمد ابن صدقه (۵۲۹–۵۳۰ ه.ق) ← مسترشد
- ابوالقاسم علی بن طراد بن محمد زینبی (علی زینبی، شرف‌الدین) (بار دوم) (۵۳۰–۵۳۴ ه.ق) ← راشد،[پانویس ۲۱] مقتفی
- نظام‌الدین ابونصر مظفر بن علی بن محمد بن محمد ابن جهیر (۵۳۴–۵۴۲ ه.ق) ← مقتفی
- مؤتمن‌الدوله قوام‌الدین ابوالقاسم علی ابن صدقة بن علی (۵۴۲–۵۴۴ ه.ق) ← مقتفی
- ابن هبیره (عون‌الدین ابوالمظفر یحیی ابن هبیرة بن محمد ذهلی شیبانی) (۵۴۴–۵۶۰ ه.ق) ← مقتفی، مستنجد
- عزالدین ابوعبدالله محمد بن یحیی ابن هبیرهٔ ذهلی شیبانی (۵۶۰–۵۶۰ ه.ق) ← مستنجد
- ابوالبرکات جعفر بن عبدالواحد ثقفی[پانویس ۲۲] (۵۶۰–۵۶۳ ه.ق) ← مستنجد
- ابن بلدی (شرف‌الدین ابوجعفر احمد بن محمد بن سعید بن ابراهیم تمیمی) (۵۶۳–۵۶۶ ه.ق) ← مستنجد
- عضدالدین ابوالفرج محمد بن عبدالله بن هبةالله ابن مسلمه (ابن رئیس‌الرؤساء، عضدالدین محمد بن عبدالله) (۵۶۶–۵۷۳ ه.ق) ← مستضی
- ابن عطار (ظهیرالدین ابوبکر منصور بن نصر بن حسین ابن العطار حَرّانی) (۵۷۳–۵۷۵ ه.ق) ← مستضی
وقفه[پانویس ۲۳]
- جلال‌الدین ابوالمظفر عبدالله بن یونس بن احمد بن هبةالله بغدادی[پانویس ۲۴] (شوال ۵۸۳–۵۸۴ ه.ق) ← ناصر
- جلال‌الدین علی بن علی بن هبةالله بخاری (۵۸۴ ه.ق) ← ناصر
- ابن حدیده (معزالدین [یا معین‌الدین] ابوالمعالی سعید بن علی بن احمد ابن حدیدهٔ انصاری بغدادی) (۵۸۴–۵۹۰ ه.ق) ← ناصر
- ابن قصاب (مؤیدالدین ابوالفضل [یا ابوعبدالله] محمد بن علی بن احمد ابن القصاب) (۵۹۰–۵۹۲ ه.ق) ← ناصر
- ابن مهدی (نصیرالدین ابوالحسن ناصر ابن مهدی بن حمزه)[پانویس ۲۵] (۵۹۲–۶۰۴ ه.ق) ← ناصر
- ابوالبدر محمد بن علی بن احمد ابن امسینا (۶۰۴–۶۰۶ ه.ق) ← ناصر
- مؤیدالدین ابوالحسن محمد بن محمد بن عبدالکریم قمی (۶۰۶–شوال ۶۲۹ ه.ق) ← ناصر، ظاهر، مستنصر
- ابن ناقد (نصیرالدین [یا شمس‌الدین] ابوالاسعد احمد بن محمد بن علی ابن الناقد بغدادی) (۱۹ شوال ۶۲۹–۶۴۳ ه.ق) ← مستنصر، مستعصم
- ابن عَلقَمی (مؤیدالدین ابوطالب محمد بن محمد بن علی ابن علقمی بغدادی) (۸ ربیع‌الاول ۶۴۳–۶۵۶ ه.ق) ← مستعصم
صفاریان (۲۴۷–۳۹۳ ه.ق)
[ویرایش]دبیر
وزیر
- ابونصر احمد بن ابی‌ربیعه (پنجشنبه ۲۲ محرم ۲۷۸[۱۴]–؟ ه.ق) ← عمرو لیث
- احمد بن شهفور ← طاهرِ محمد
سامانیان (۲۶۱–۳۹۵ ه.ق)
[ویرایش]دبیر (کاتب)[پانویس ۲۶]
- ابوبکر بن حامد نَسَفی (ابوبکر بن حامد کاتب) ← اسماعیل سامانی، احمد سامانی
- ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی (جیهانی کبیر، شیخ‌العمید) (جمادی‌الآخر ۳۰۱[پانویس ۲۷]–؟ ه.ق) ← احمد سامانی، نصر دوم سامانی
وزیر[پانویس ۲۸]
- ابوالفضل بن یعقوب نیشابوری ← نصر دوم سامانی
- ابوالفضل محمد بن عبیدالله بلعمی (۳۰۹–۳۲۶ ه.ق) ← نصر دوم سامانی
- ابوعلی محمد بن محمد جیهانی (۳۲۶–۳۳۰ ه.ق)[۱۵] ← نصر دوم سامانی
- ابوطیب محمد بن حاتم مُصعَبی ← نصر دوم سامانی
- ابوالفضل محمد بن احمد سُلَمی مروزی (حاکم جلیل، شمس‌الائمه) (؟–ربیع‌الثانی ۳۳۴ یا جمادی‌الاول ۳۳۵ ه.ق) ← نوح یکم سامانی
- ابوذر یوسف عامری نیشابوری[پانویس ۲۹] (۳۳۵–۳۴۳ ه.ق) ← نوح یکم سامانی
- ابومنصور محمد بن عزیر توسی (۳۴۳–۳۴۵ ه.ق) ← عبدالملک یکم سامانی
- ابوجعفر احمد بن حسین عتبی (۳۴۵–۳۴۸ ه.ق) ← عبدالملک یکم سامانی
- ابومنصور یوسف بن اسحاق (۳۴۸–۳۴۹ ه.ق) ← عبدالملک یکم سامانی
- ابوعلی محمد بن محمد بلعمی (۳۴۹–۳۶۳ ه.ق) ← عبدالملک یکم سامانی، منصور یکم سامانی
- ابوعلی محمد بن محمد بلعمی (۳۴۹–۳۶۳ ه.ق) و ابوجعفر احمد بن حسین عتبی (بار دوم) (؟–۳۶۳ ه.ق) ← منصور یکم سامانی
- ابومنصور یوسف بن اسحاق (بار دوم) (۳۶۳ ه.ق) ← منصور یکم سامانی
- ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی (۳۶۵–ربیع‌الثانی ۳۶۷ ه.ق) ← منصور یکم سامانی، نوح دوم سامانی
- ابوالحسین عبیدالله بن احمد عتبی (ربیع‌الثانی ۳۶۷–۳۷۱ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابوالحسین محمد مزنی ← نوح دوم سامانی
- ابومحمد عبدالرحمان بن احمد پارسی (اصطخری) (؟–ربیع‌الاول ۳۷۶ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابومحمد عبدالله بن محمد بن عزیر توسی (ربیع‌الاول ۳۷۶–جمادی‌الثانی ۳۷۷ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابوعلی محمد بن عیسی دامغانی (۱۰ ربیع‌الثانی ۳۷۸–؟ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابونصر محمد بن احمد بن ابی‌زید (؟–۳۸۰ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابوعلی محمد بن عیسی دامغانی (بار دوم) (۳۸۰–؟ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابوعلی بلعمی[پانویس ۳۰] ← نوح دوم سامانی
- ابومحمد عبدالله بن محمد بن عزیر توسی (بار دوم) (ربیع‌الاول ۳۸۳–؟) ← نوح دوم سامانی
- ابونصر محمد بن احمد بن ابی‌زید (بار دوم) (اواسط ۳۸۶–اواخر ۳۸۶ یا اوایل ۳۸۷ ه.ق) ← نوح دوم سامانی
- ابوالمظفر محمد بن ابراهیم برغشی (بَرغُشی یا بَرغَشی یا بُزغُشی) (اواخر ۳۸۶ یا اوایل ۳۸۷–۳۸۸ ه.ق) ← نوح دوم سامانی، منصور دوم سامانی
- ابوالقاسم عباس بن محمد برمکی (۳۸۸–اواخر ۳۸۸ یا اوایل ۳۸۹ ه.ق) ← منصور دوم سامانی
- ابوالحسین محمد بن علی حمولی (یا حمویی) ← منصور دوم سامانی
- ابوالفضل محمد بن احمد خُنامَتی[پانویس ۳۱] ← منصور دوم سامانی
- ابوعبدالله محمد بن احمد شیلی (شبلی)
زیاریان (۳۱۶–۴۸۳ ه.ق)
[ویرایش]- مُطَرَّف بن محمد گرگانی (؟ابونصر مطرفی ملقب به الرئیس)[پانویس ۳۲] ← مرداویج
- ابوعبدالله حسین بن محمد قمی (العمید) ← مرداویج
- عبدالله بن وُهبان قَصَبانی (ابن وهبان) ← وشمگیر
- ؟ ← بیستون
- ؟ابوعمر منکدری[پانویس ۳۳] ← قابوس
- ابوالعباس غانمی ← قابوس
- ابوغانم عبدالرحیم بن معروف بن محمد قصری ← منوچهر (فلک‌المعالی)
- حسن مصعبی (الحسن المصعبی) ← منوچهر (فلک‌المعالی)
بوییان (۳۲۰–۴۴۸ ه.ق)
[ویرایش]شیراز[ویرایش]
وقفه
وقفه (برای مدتی کوتاه فرزندان عزالدوله در شیراز به قدرت می‌رسند)
در ۴۰۹ ه.ق سلطان‌الدوله پناه‌خسرو وزارت را از ابوالقاسم جعفر ابن فسانجس می‌گیرد و به ابوغالب حسن بن منصور سیرافی می‌دهد. در همان سال ۴۰۹ ه.ق سلطان‌الدوله پناه‌خسرو شیراز را به مقصد بغداد ترک می‌کند تا نظم و آرامش را در عراق برقرار کند؛ ولی در ۴۱۱ ه.ق بغداد را از کف می‌دهد برادرش مشرف‌الدوله حسن فرمانروای بغداد می‌گردد. این دو برادر قرار می‌گذارند که هیچ‌کدام ابن سهلان را به وزیری برنگزینند؛ ولی سلطان‌الدوله پناه‌خسرو در ذیحجهٔ ۴۱۱ ه.ق در شوشتر (در راه بازگشت از بغداد) ابن سهلان را به وزارت برمی‌گزیند و مأمور تصرف بغداد می‌کند. ابن سهلان در همان ذیحجه با سپاهیان مشرف‌الدوله حسن درگیر می‌شود؛ ولی شکست می‌خورد.
| بغداد[ویرایش]
وقفه (شرف‌الدوله امیر شیراز، بر بغداد نیز مسلط می‌شود)
با کشته شدن صمصام‌الدوله مرزبان برای مدتی کوتاه فرزندان عزالدوله بختیار در شیراز به قدرت می‌رسند؛ ولی به‌زودی بهاءالدوله پیروزخوارشاذ بر شیراز دست می‌یابد و در همان شهر اقامت می‌گزیند.
وقفه (با مرگ بهاءالدوله، سلطان‌الدوله از ۴۰۳ تا ذیحجهٔ ۴۱۱ ه.ق امیر شیراز و بغداد می‌شود؛ ولی سرانجام بغداد را از دست می‌دهد و صرفاً امیر شیراز باقی می‌ماند)
وقفه (ابوکالیجار امیر شیراز، بر بغداد نیز مسلط می‌شود)
| ری[ویرایش]
همدان[ویرایش]
وقفه
|
غزنویان (۳۶۶–۵۸۳ ه.ق)
[ویرایش]- ؟ابوالفتح علی بن محمد بُستی[پانویس ۴۸] ← سبکتگین
- ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی (۳۸۴–۳۸۷ ه.ق) ← ؟سبکتگین یا محمود غزنوی[۱۸]
- ابوالحسین محمد بن حسین بن محمد ابن عبدالوارث فارسی (ابن عبدالوارث، ابن اخت فارسی) (شعبان ۳۸۷–ربیع‌الاول ۳۸۸ ه.ق) ← اسماعیل غزنوی
- ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی (بار دوم) (۳۸۸–۴۰۱ ه.ق) ← محمود غزنوی
- ابوالقاسم احمد بن حسن میمندی (شمس‌الکفات) (۴۰۱–۴۱۶ ه.ق) ← محمود غزنوی
۳ سال وقفه (وزیری برگزیده نشد)
- ابوعلی حسن بن محمد میکالی (حسنک وزیر) (۴۱۹[۱۹]–۴۲۱ ه.ق) ← محمود غزنوی، محمد غزنوی
- ابوسهل احمد بن حسن حمدوی ← محمد غزنوی
- ابوالقاسم احمد بن حسن میمندی (شمس‌الکفات) (بار دوم) (۴۲۲–محرم ۴۲۴ ه.ق) ← مسعود یکم غزنوی
- شمس‌الوزرا ابونصر احمد شیرازی (شمس‌الوزرا ابونصر احمد بن ابی‌طاهر محمد بن عبدالصمد شیرازی) (۴۲۴–۴۳۲ ه.ق) ← مسعود یکم غزنوی
- ؟ ← محمد غزنوی (بار دوم)
- شمس‌الوزرا ابونصر احمد شیرازی (شمس‌الوزرا ابونصر احمد بن ابی‌طاهر محمد بن عبدالصمد شیرازی) (بار دوم) (۴۳۲–۴۳۴ ه.ق) ← مودود غزنوی
- طاهر مستوفی (۲ ماه) ← مودود غزنوی
- خواجه ابوالفتح عبدالرزاق بن احمد بن حسن میمندی ← مودود غزنوی
- ؟ ← مسعود دوم غزنوی
- ؟ ← علی غزنوی
- خواجه ابوالفتح عبدالرزاق بن احمد بن حسن میمندی (بار دوم) ← عبدالرشید غزنوی
- ابومحمد حسن بن مهران (۴۴۳–۴۴۵ ه.ق) ← فرخزاد غزنوی
- ابوبکر بن ابی‌صالح (؟ابوبکر صالح) (۴۴۵–۴۵۲ ه.ق) ← فرخزاد غزنوی
- ابوسهل خجندی ← ابراهیم غزنوی
- ؟بهروز بن احمد ← ابراهیم غزنوی
- ؟محمد بن بهروز ← ابراهیم غزنوی
- ؟قوام‌الملک نظام‌الدین ابونصر هبةالله پارسی ← ابراهیم غزنوی
- عبدالحمید بن احمد شیرازی (فرزند شمس‌الوزرا) ← ابراهیم غزنوی، مسعود سوم غزنوی[۲۰]
- ؟ثقةالملک طاهر بن علی بن مشکان ← مسعود سوم غزنوی
- ؟ ← شیرزاد غزنوی
- ؟ابوالفتح یوسف بن یعقوب ← ارسلان‌شاه غزنوی
- عبدالحمید بن احمد شیرازی (بار دوم) ← ارسلان‌شاه غزنوی، بهرام‌شاه غزنوی
- احمد بن حسن (یا احمد بن حسین) ← بهرام‌شاه غزنوی
- منتجب‌الملک قوام‌الدین ← بهرام‌شاه غزنوی
- نجیب‌الملک حسین بن حسن ← بهرام‌شاه غزنوی
- ابومحمد حسن بن ابی‌منصور قائنی ← بهرام‌شاه غزنوی
- ؟ ← خسروشاه غزنوی
- ابوالمعالی نصرالله بن محمد شیرازی (نصرالله منشی) ← خسروملک غزنوی
سلجوقیان (۴۲۹–۵۹۰ ه.ق)
[ویرایش]- ابوالفرج محمد بن جعفر بن محمد بن عباس ابن فسانجس شیرازی (ذوالسعادات، ؟ابوالفتح رازی[پانویس ۴۹]) (۴۳۴–؟۴۳۵ ه.ق) ← طغرل سلجوقی
- ابوالقاسم علی بن عبدالله جوینی (؟الکوبانی، گویانی، سالار بوژگان) (۴۳۶–؟ ه.ق) ← طغرل سلجوقی
- صاحب حسین میکالی (رئیس‌الرؤسا ابوعبدالله حسین بن علی بن میکائیل) ← طغرل سلجوقی
- ؟نظام‌الملک ابومحمد حسن بن محمد عصار دهستانی (نظام‌الملک اول) ← طغرل سلجوقی
- ؟عمروک رباطی قصار مستوفی (یا عُمَرَک) ← طغرل سلجوقی
- عمیدالملک ابونصر محمد بن منصور کُندُری (۴۴۸–۴۵۵ ه.ق) ← طغرل سلجوقی، سلیمان بن چغری بیگ، الپ ارسلان
- نظام‌الملک ابوعلی حسن بن علی توسی (یکشنبه ۱۳ ذیحجهٔ ۴۵۵–۱۰ رمضان ۴۸۵ ه.ق) ← الپ ارسلان، ملکشاه یکم
- تاج‌الملک ابوالغنائم مرزبان بن خسروفیروز فارسی (ابن دارِست) (۴۸۵–۱۲ محرم ۴۸۶ ه.ق) ← ملکشاه یکم، محمود یکم
- مؤیدالملک شهاب‌الدین ابوبکر عبیدالله بن نظام‌الملک (۴۸۶–۴۸۷ ه.ق) ← محمود یکم
- عزالملک ابوعبدالله حسین بن نظام‌الملک ← برکیارق[پانویس ۵۰]
- مؤیدالملک شهاب‌الدین ابوبکر عبیدالله بن نظام‌الملک[پانویس ۵۱] (بار دوم) (؟–۴۸۸ ه.ق) ← برکیارق
- فخرالملک نظام‌الدین ابوالفتح مظفر بن نظام‌الملک[پانویس ۵۲] (۴۸۸–۴۹۰ ه.ق) ← برکیارق
- مجدالملک شمس‌الدین ابوالفضل اسعد بن حسن براوستانی قمی (۴۹۰–۴۹۲ ه.ق) ← برکیارق
- اعزالملک ابوالمحاسن عبدالجلیل بن محمد دهستانی (۴۹۲–ذیحجهٔ ۴۹۵ ه.ق) ← برکیارق
- خطیرالملک ابومنصور محمد بن حسین میبدی ← برکیارق
- ؟ ← ملکشاه دوم
- سعدالملک نصرالدین ابوالمحاسن سعد بن محمد آبی (آوجی) (محرم ۴۹۸–شوال ۵۰۰ ه.ق) ← محمد تَپَر
- ضیاءالملک احمد بن نظام‌الملک (نظام‌الملک دوم، قوام‌الدین، صدرالاسلام) (شوال ۵۰۰–۵۰۴ ه.ق) ← محمد تپر
- خطیرالملک ابومنصور محمد بن حسین میبدی (بار دوم) (۵۰۴–۵۱۱ ه.ق) ← محمد تپر
با درگذشت محمد تَپَر، میان برادر او «احمد سنجر» و پسر محمد تپر یعنی «محمود دوم سلجوقی» اختلاف و جنگ رخ داد که به پیروزی احمد سنجر انجامید؛ ولی او برادرزاده‌اش را از میان برنداشت بلکه وی را فرمانروای عراق عجم (به پایتختی همدان) نمود. در ۵۴۸ ه.ق سلطان سنجر اسیر غزان گشت و بزرگان دولت او سلیمان‌شاه سلجوقی را به سلطنت برداشتند. سلیمان‌شاه نتوانست قدرت را حفظ کند و در ۵۴۹ ه.ق از قدرت کنار رفت. در ۵۵۱ ه.ق سلطان سنجر آزاد شد؛ ولی سال بعد در گذشت. او پسری نداشت و از همین رو خواهرزاده‌اش «خاقان محمود» را به جانشینی خود نامزد کرده بود؛ ولی پس از درگذشت سلطان سنجر، خاقان محمود نتوانست قدرت را حفظ کند و به دست «مؤیّد آی‌اَبه» کور شد و دوباره فرزندان محمد تپر فرمانروایان اصلی سلجوقی شدند.
خوارزمشاهان (انوشتگینیان) (۴۹۱–۶۲۸ ه.ق)
[ویرایش]- مجدالدین ابومحمد صاحب بن محمد بخاری ← علاءالدین اتسز
- ابومظفر سعید بن سهل بن محمد بن عبدالله نیشابوری (معروف به فلکی) ← ؟علاءالدین اتسز یا ؟تاج‌الدین ایل‌ارسلان
- ؟ ← جلال‌الدین محمود سلطانشاه
- نظام‌الملک مسعود بن علی هروی (؟ابهری، ؟بهاءالدین، ؟شمس‌الدین) (؟–۵۹۶ ه.ق) ← علاءالدین تکش
- نظام‌الملک محمد بن مسعود هروی (؟–۶۰۷ ه.ق) ← علاءالدین تکش، علاءالدین محمد
- نظام‌الملک ناصرالدین محمد بن صالح (خواجهٔ جهان و سپس خواجهٔ بزرگ) (۶۰۷–۶۱۴ ه.ق) ← علاءالدین محمد
وقفه (سلطان علاءالدین محمد پس از برکناری محمد بن صالح وزیر دیگری انتخاب نکرد، بلکه برای اولین بار این مسئولیت را به ۶ تن از درباریان محول کرد، که عبارت بودند از: «نظام‌الدین کاتب انشاء»، «مجیرالملک تاج‌الدین ابوالقاسم المعتز خوارزمی» (فرزند «مجیرالدین طاهر بن عمر [یا عمر بن سعد] خوارزمی»)، «امیر ضیاءالدین بیابانکی»، «شمس‌الدین کلابادی»، «تاج‌الدین علی بن ابی‌المعالی کریم‌الشرق نیشابوری»، «مجدالدین شریف محمد نسوی»)
- شمس‌الملک شهاب‌الدین الپ هروی (؟سرخسی) (؟–؟[پانویس ۶۴]) ← جلال‌الدین مِنکُبِرنی
- شرف‌الملک فخرالدین علی بن ابی‌القاسم جَندی (یلدرجی، ؟شمس‌الدین) (؟[پانویس ۶۵]–۶۲۶ یا ۶۲۷[پانویس ۶۶] ه.ق) ← جلال‌الدین منکبرنی
- جمال‌الدین علی عراقی (جمال علی عراقی) (۶۲۶ یا ۶۲۷–۶۲۸ ه.ق) ← جلال‌الدین منکبرنی
سَلغُریان (اتابکان فارس) (۵۴۳–۶۸۶ ه.ق)
[ویرایش]- تاج‌الدین ابوطالب شیرازی (ابن دارست فارسی) ← سنقر بن مودود
- ؟ ← زنگی بن مودود
- امین‌الدین ابوالحسن بنجیر کازرونی ← تکله بن زنگی
- ؟ ← طغرل بن سنقر
- رکن‌الدین صلاح شیرازی ← سعد بن زنگی
- عمیدالدین ابونصر اسعد ابزری ← سعد بن زنگی
- امیر مقرب‌الدین ابوالمفاخر مسعود بن بدر ← ابوبکر قتلغ خان بن سعد
- امیر فخرالدین ابوبکر بن ابی‌نصر حوایجی ← ابوبکر قتلغ خان بن سعد
- فقیه شرف‌الدین ← ابوبکر قتلغ خان بن سعد
- اصیل‌الدین محمد ← ابوبکر قتلغ خان بن سعد
- خواجه نظام‌الدین ابوبکر (فرزند اصیل‌الدین محمد) ← ابوبکر قتلغ خان بن سعد، محمد بن سعد
مغولان
[ویرایش]- محمود یلواج ← چنگیز خان، اوگتای خان
- مسعود بیگ بن محمود یلواج ← گیوک خان، منگو قاآن
- احمد بناکتی[پانویس ۶۷] ← قوبلای قاآن
اُلُغ‌بیتِکچی
- شرف‌الدین خوارزمی ← جنتمور، نوسال، گرگوز اویغوری، ارغون آقا
- فخرالدین بهشتی خوارزمی ← ارغون آقا
- حسام‌الدین امیر حسین (پسر فخرالدین بهشتی خوارزمی) و نجم‌الدین جیلابادی ← ارغون آقا
ایلخانان (۶۵۴–۷۵۹ ه.ق)
[ویرایش]اُلُغ‌بیتِکچی
- سیف‌الدین بهادر بن عبدالله خوارزمی (سیف‌الدین احمد بیتکچی) (۶۵۴–۶۶۱ ه.ق) ← هلاکو خان
صاحب‌دیوان
- شمس‌الدین محمد جوینی (۶۶۱–۶۸۳ ه.ق) ← هلاکو خان، اباقا خان، احمد تگودار
وزیر
- بوقا[پانویس ۶۸] (۳ رجب ۶۸۳[۲۱]–اواخر ذیحجهٔ ۶۸۷ ه.ق) ← ارغون خان
صاحب‌دیوان
- سعدالدولهٔ ابهری (اوایل جمادی‌الثانی ۶۸۸[۲۲]–آخر صفر ۶۹۰ ه. ق[۲۳]) ← ارغون خان
- صدرالدین احمد خالدی زنجانی (چاویان) (۶ ذیحجهٔ ۶۹۱[خ]–پنجشنبه ۶ جمادی‌الاول ۶۹۴ ه.ق) ← گیخاتو خان
وزیر[د]
- جمال‌الدین ابوالحسن علی بن محمد دستجردانی (جمادی‌الاول ۶۹۴–چهارشنبه ۲۳ ذیقعدهٔ ۶۹۴ ه.ق)[پانویس ۶۹] ← بایدو خان
- ؟امیر نوروز[ذ] (چهارشنبه ۲۳ ذیقعدهٔ ۶۹۴–۶۹۵ ه.ق)[پانویس ۷۰] ← غازان خان یکم
- ملک شرف‌الدین محمد بیابانکی سمنانی[پانویس ۷۱] (؟ –۸ ذیقعدهٔ ۶۹۵ ه. ق[۲۷]) ← غازان خان یکم
- جمال‌الدین ابوالحسن علی بن محمد دستجردانی (بار دوم) (۸ ذیقعدهٔ ۶۹۵[۲۷]–۶ ذیحجهٔ ۶۹۵ ه.ق) ← غازان خان یکم
- صدرالدین احمد خالدی زنجانی (بار دوم) (۱ محرم ۶۹۶–چهارشنبه ۱۷ رجب ۶۹۷ ه.ق) ← غازان خان یکم
- رشیدالدین فضل‌الله همدانی (۶۹۷–۷۱۷ ه.ق) و خواجه سعدالدین محمد ساوجی (یا آوجی)[پانویس ۷۲] (۶۹۷–۷۱۲ ه.ق) ← غازان خان یکم، الجایتو
- رشیدالدین فضل‌الله همدانی (۶۹۷–۷۱۷ ه.ق) و تاج‌الدین علیشاه بن ابی‌بکر جیلان تبریزی (۷۱۲–اواخر جمادی‌الثانی ۷۲۴ ه.ق) ← الجایتو، ابوسعید بهادر خان
- غیاث‌الدین محمد علیشاهی[پانویس ۷۳] ← ابوسعید بهادر خان
- رکن‌الدین صائن فَسَوی (نصرةالدین عادل فَسَوی)[پانویس ۷۴] (۷۲۵–؟ ه.ق) ← ابوسعید بهادر خان
- دمشق‌خواجه (؟–۵ شوال ۷۲۷ ه.ق) ← ابوسعید بهادر خان
- غیاث‌الدین محمد رشیدی (صاحب سعید) و خواجه علاءالدین محمد هندوی فریومدی (۸ ماه) ← ابوسعید بهادر خان
- غیاث‌الدین محمد رشیدی (صاحب سعید) (؟–۲۱ رمضان ۷۳۶ ه.ق) ← ابوسعید بهادر خان، آرپاخان
- امیر جمال‌الدین بن تاج‌الدین علی شروانی (؟–۱۴ ذیحجهٔ ۷۳۶ ه.ق) ← موسی خان (ایلخان)[پانویس ۷۵]
ایلخانان مورد حمایت جلایریان[ویرایش]
| ایلخانان مورد حمایت چوپانیان[ویرایش]
| طغاتیمور خان[ویرایش] |
آل اینجو (۷۲۵–۷۵۸ ه.ق)
[ویرایش]- مولانا قاضی شمس‌الدین محمود صائن سمنانی (؟–۷۴۵ ه.ق) و سید غیاث‌الدین علی یزدی (؟–۷۴۵ ه.ق) ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
- امیر ظهیرالدین ابراهیم صواب (۷۴۵–؟ ه.ق) ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
- مولانا قاضی شمس‌الدین محمود صائن سمنانی و سید غیاث‌الدین علی یزدی (بار دوم) ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
- سید غیاث‌الدین علی یزدی (به‌طور مستقل) (؟–۷۴۶ ه.ق) ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
- رکن‌الدین عمیدالملک بن شمس‌الدین محمود (۷۴۷–؟ ه.ق) و امیر کمال‌الدین حسین رشیدی (کمال‌الدین حسین بن جلال‌الدین بن خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی) (۷۴۷–؟ ه.ق) ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
- عمادالدین محمود کرمانی ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
- قوام‌الدین حسن شیرازی (؟–۷۵۴ ه.ق) ← امیر جمال‌الدین شاه شیخ ابواسحاق اینجو
مظفریان (۷۱۸–۷۹۵ ه.ق)
[ویرایش]- خواجه بهاءالدین محمود بن عزالدین یوسف یزدی[پانویس ۸۶] (پیرامون ۷۲۹ ه.ق) ← امیر مبارزالدین محمد
- ؟سید عضدالدین محمد عریضی یزدی[پانویس ۸۷] (سید عضد) (؟ –۷۴۰ ه.ق) ← امیر مبارزالدین محمد
- خواجه تاج‌الدین احمد بن محمد بن علی عراقی[پانویس ۸۸] ← امیر مبارزالدین محمد
- مولانا قاضی شمس‌الدین محمود صائن سمنانی ← امیر مبارزالدین محمد
- خواجه تاج‌الدین احمد بن محمد بن علی عراقی (بار دوم) ← امیر مبارزالدین محمد
- خواجه برهان‌الدین ابونصر فتح‌الله وزیر (۷۴۲–۷۵۲ ه.ق در کرمان)[پانویس ۸۹] ← امیر مبارزالدین محمد
- ؟ ← امیر مبارزالدین محمد
- خواجه برهان‌الدین ابونصر فتح‌الله وزیر (۷۵۶–۷۶۰ ه.ق در شیراز) (بار دوم) ← امیر مبارزالدین محمد، جلال‌الدین شاه شجاع
- خواجه قوام‌الدین محمد صاحب‌عیار (؟–نیمهٔ ذیقعدهٔ ۷۶۴ ه.ق) ← جلال‌الدین شاه شجاع
- امیر کمال‌الدین حسین رشیدی (کمال‌الدین حسین بن جلال‌الدین بن خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی) (ذیقعدهٔ ۷۶۴–؟ ه.ق) ← جلال‌الدین شاه شجاع
تصرف شیراز به دست قطب‌الدین شاه محمود مظفری به کمک جلایریان (۷۶۵–۷۶۷ ه.ق)[پانویس ۹۰]
- خواجه قطب‌الدین سلیمان‌شاه بن خواجه محمود کمال[پانویس ۹۱] (۷۶۷–؟ ه.ق) ← جلال‌الدین شاه شجاع
- رکن‌الدین شاه‌حسن بن شاه‌محمود معین‌الدین اشرف یزدی (یا زکی‌الدین) ← جلال‌الدین شاه شجاع
- خواجه جلال‌الدین تورانشاه (؟–سه‌شنبه ۲۱ صفر ۷۸۷ ه.ق) ← جلال‌الدین شاه شجاع، سلطان زین‌العابدین
- ؟ ← شاه منصور
تیموریان (۷۷۱–۹۱۳ ه.ق)
[ویرایش]این بخش نیازمند پژوهش و ویرایش بیشتر می‌باشد.
- خواجه عمادالدین مسعود سمنانی ← امیر تیمور
- جلال‌الاسلام ← امیر تیمور
- خواجه علی سمنانی و خواجه سیف‌الدین تونی ← امیر تیمور[پانویس ۹۲]
- خواجه کمال‌الدین محمود شهاب ← امیر تیمور
- پیرعلی تاز ← پیرمحمد جهانگیر
- سید فخرالدین محمد (؟–۸۱۰ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین سالار سمنانی (۸۱۰–۸۱۱ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- سید فخرالدین محمد (بار دوم) (۸۱۱–۸۱۹ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- سید فخرالدین محمد و خواجه نظام‌الدین احمد بن خواجه داود (۸۱۹–۸۲۰ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه نظام‌الدین احمد بن خواجه داود (در ۸۲۰ ه.ق به مدت چند ماه به‌طور مستقل وزیر بود) ← شاهرخ تیموری
- خواجه نظام‌الدین احمد بن خواجه داود و خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی (۸۲۰–؟ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی (۸۲۰–صفر ۸۳۸ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی و خواجه غیاث‌الدین سیدی احمد شیرازی (خواجه غیاث‌الدین سیدی احمد بن خواجه نظام‌الدین احمد شیرازی یا اندخودی) (صفر ۸۳۸–۲۰ شعبان ۸۳۹ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی (۸۳۹–؟ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی و امیر علاءالدین علی شقانی (؟–۸۴۵ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی و خواجه شمس‌الدین علی بالیچه سمنانی (۸۴۵–۸۵۰ ه.ق) ← شاهرخ تیموری
- خواجه غیاث‌الدین پیراحمد خوافی (۸۵۰–؟ ه.ق) ← میرزا عبداللطیف، میرزا علاءالدوله، میرزا سلطان محمد بن میرزا بایسنغر
- سید عمادالدین محمود جنابدی[پانویس ۹۳] (۸۵۰–۸۵۳ ه.ق) ← الغ بیگ[پانویس ۹۴]
- خواجه وجیه‌الدین محمود بن اسماعیل سمنانی (برادر شمس‌الدین علی بالیچه) ← میرزا بایسنغر، میرزا علاءالدوله، میرزا ابوالقاسم بابر، میرزا شاه محمود
- شمس‌الدین محمد یغمایی ← میرزا ابوالقاسم بابر
- خواجه کلان ترکش (؟بزکش) و خواجه علی بن امیرخواجه ← میرزا شاه محمود
- خواجه شمس‌الدین محمد بخاری و خواجه محمد سعدالدین (اواسط رجب ۸۶۱–۸۶۲ ه.ق) ← میرزا ابراهیم تیموری
- خواجه شمس‌الدین محمد بن خواجه سیدی احمد شیرازی (۸۵۴[پانویس ۹۵]–۸۶۸ ه.ق) ← میرزا سلطان ابوسعید
- خواجه معزالدین شیرازی ← میرزا سلطان ابوسعید
- خواجه مظفرالدین مختار سبزواری (اواخر ربیع‌الاول ۸۶۵–؟ ه.ق) ← میرزا سلطان ابوسعید
- خواجه نعیم‌الدین نعمت‌الله قهستانی (اواخر ربیع‌الاول ۸۶۵–؟ ه.ق) ← میرزا سلطان ابوسعید
- مولانا امیر سمرقندی ← میرزا سلطان ابوسعید
- خواجه اسماعیل خوجانی (؟–۸۶۸ ه.ق) ← میرزا سلطان ابوسعید
- خواجه برهان‌الدین عبدالحمید کرمانی ← میرزا سلطان ابوسعید
- خواجه قطب‌الدین طاوس سمنانی ← میرزا ابوالقاسم بابر، میرزا سلطان ابوسعید (یک بار برکنار شد)، سلطان حسین بایقرا (مُشرِفِ وزرا)، یادگار محمد میرزا
- خواجه عبدالله اخطب ← میرزا سلطان ابوسعید، سلطان حسین بایقرا، سلطان محمود میرزا
- خواجه نظام‌الدین بختیار سمنانی ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه شمس‌الدین محمد مروارید (صاحب سعید)[پانویس ۹۶] ← میرزا سلطان ابوسعید، سلطان حسین بایقرا
- خواجه علاءالدین علی صانعی ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه سیف‌الدین مظفر شبانکاره ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه مجدالدین محمد بن پیراحمد خوافی (معتمدالسلطنه) (۸۹۲–؟ ه.ق) ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه قوام‌الدین نظام‌الملک خوافی (امین الدولة القاهره، مُشرِفِ وزرا) (۲۶ جمادی‌الثانی ۸۷۵–۹۰۳ ه.ق) ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه عمادالاسلام ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه افضل‌الدین محمد کرمانی (بار نخست به صورت مشترک) (۸۷۸–۸۹۲ ه.ق) ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه افضل‌الدین محمد کرمانی (بار دوم، مُشرِفِ وزرا [دارای منصب «اِشرافِ دیوان»]) (۹۰۳–؟ ه.ق) ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه امین‌الدین محمود (۸۸۹–۸۹۴ ه.ق) (دو بار) ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه علاءالدین علی میکال ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه کمال‌الدین حسین بن منصور (۸۹۳–؟ ه.ق) ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه ابواسحاق ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه نعمت‌الله سرخ ← سلطان حسین بایقرا
- خواجه عتیق‌الله ← سلطان مسعود میرزا، میرزا بایسنغر
- خواجه غیاث‌الدین منصور شبانکاره (برادر خواجه سیف‌الدین مظفر) ← سلطان حسین بایقرا
- سید زین‌العابدین علی (سه بار)[پانویس ۹۷] ← سلطان حسین بایقرا، بدیع‌الزمان میرزا
- خواجه نظام‌الدین احمد[پانویس ۹۸] (۹۰۴–۹۱۲ ه.ق) ← بدیع‌الزمان میرزا
- خواجه غیاث‌الدین میکال ← مظفرحسین میرزا، محمدحسین میرزا
- خواجه درویش احمد (قابض، کافی) (۹۱۱–ذیحجهٔ ۹۱۲ ه.ق) ← سلطان حسین بایقرا، مظفرحسین میرزا
قراقویونلوها (بارانیان) (۷۸۰–۸۷۴ ه.ق)
[ویرایش]- امیر علاءالدین صدّیق کُجُجی و خواجه سلیمی ← جهانشاه قراقویونلو
- خواجه شمس‌الدین حسین تبریزی[پانویس ۹۹] ← جهانشاه قراقویونلو
- سید نظام‌الدین عاشور و مولانا محمد قبایی ← جهانشاه قراقویونلو
- سید نظام‌الدین عاشور (امیر سید عاشور) و امیر علاءالدین صدّیق کُجُجی و امیر مجدالدین اسماعیل شیرازی[پانویس ۱۰۰] ← حسن‌علی قراقویونلو
آق‌قویونلوها (بایندران) (۷۸۰–۹۰۸ ه.ق)
[ویرایش]وزیر
- خواجه برهان‌الدین عبدالحمید کرمانی (دارای منصب «اِشرافِ دیوانِ وزرات») ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- خواجه مجدالدین اسماعیل شیرازی ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- خواجه شمس‌الدین محمد بن خواجه سیدی احمد شیرازی ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- شاه عمادالدین سلمان دیلمی ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- ؟شمس‌الدین زکریای کججی تبریزی (امیر شمس‌الدین زکریای کُجُجی تبریزی) ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- ؟قاضی علاءالدین علی بیهقی (قاضی علاء بیهقی) ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- ؟قاضی صفی‌الدین عیسی ساوجی[پانویس ۱۰۱] ← سلطان حسن آق‌قویونلو
- شاه عمادالدین سلمان دیلمی (شوال ۸۸۲–۱۴ ربیع‌الثانی ۸۸۳ ه.ق) ← سلطان خلیل آق‌قویونلو
وکیل و صدر
| وزیر
|
- خواجه روح‌الله شالکانی قزوینی[پانویس ۱۰۳] (رمضان ۸۹۶–؟رجب ۸۹۷ ه.ق)← سلطان بایسنغر آق‌قویونلو[پانویس ۱۰۴]
- شیخ محمد کُجُجی تبریزی ← سلطان رستم آق‌قویونلو[پانویس ۱۰۵]
- شاه شرف‌الدین محمود دیلمی (ملک نجم‌الدین محمود جان دیلمی قزوینی) ← سلطان رستم آق‌قویونلو
- سابق‌الدین ← سلطان الوند آق‌قویونلو
- جلال‌الدوله یا جلال‌الدین انصاری ← سلطان الوند آق‌قویونلو
- شمس‌الدین زکریای کججی تبریزی ← سلطان الوند آق‌قویونلو
صفویان (۹۰۷–۱۱۴۸ ه.ق)
[ویرایش]وکیل نفس نفیس همایون
|
وزیر دیوان اعلیٰ
|
|
|
|
وزیر دیوان اعلیٰ[پانویس ۱۲۱]
وکیل و وزیر دیوان اعلیٰ
وزیر دیوان اعلیٰ
|
وکیل دیوان اعلیٰ
وقفه وکیل دیوان اعلیٰ
|
|
|
وکیل (عهده‌دار مُهر وکالت)
برافتادن مقام وکیل تا سقوط اصفهان |
|
وقفه[پانویس ۱۲۹]
وقفه (تا ۲ سال کسی به عنوان وزیر اعظم برگزیده نشد)
|
وکیل دیوان
وکیل‌الدوله
نایب‌السلطنه
|
|
هوتکیان (افغانان) (۱۱۳۵–۱۱۴۲ ه.ق)
[ویرایش]- امان‌الله خان اعتمادالدوله (۱۱۳۵–؟۱۱۳۷ ه.ق) ← محمود افغان، ؟اشرف افغان
- زله خان اعتمادالدوله (؟۱۱۳۷–۱۱۴۰ ه.ق) ← اشرف افغان
- محمدامین خان اعتمادالدوله (۱۱۴۰–۱۱۴۲ ه.ق) ← اشرف افغان
افشاریان (۱۱۴۸–۱۲۱۰ ه.ق)
[ویرایش]- نایب‌السلطنه[پانویس ۱۴۰]
- رضاقلی میرزا (۱۱۵۱–۱۱۵۲ ه.ق) ← نادر شاه[پانویس ۱۴۱]
- نصرالله میرزا (پسر نادر شاه) (۱۱۵۲–؟ ه.ق) ← نادر شاه
- شاهرخ میرزا (؟–۱۱۶۰ ه.ق) ← نادر شاه
- ابراهیم میرزا (۱۱۶۰–؟۱۱۶۱ ه.ق) ← عادل شاه[پانویس ۱۴۲]
- وزیر
- زکریا خان کزازی[۴۱] (بار نخست) ← ابراهیم شاه
- ؟سلیم خان قوتولوی افشار[۴۲] ← ابراهیم شاه،[پانویس ۱۴۳] شاهرخ شاه[پانویس ۱۴۴]
- وقفه (برکناری شاهرخ شاه و به قدرت رسیدن شاه سلیمان دوم)
- نایب‌السلطنه
- ؟یوسف‌علی خان جلایر (۱۱۶۳ ه.ق) ← شاهرخ میرزا
- وقفه (گریز یوسف‌علی خان جلایر از مشهد و تصرف آن توسط امیر علم خان خزیمه، سپس تصرف مشهد توسط احمد شاه درانی و کشته شدن امیر علم خان خزیمه)
|
|
صفویان (دور دوم) (۱۱۶۳–۱۱۸۷ ه.ق)
[ویرایش]- وکیل‌الدوله
- امیر علم خان خزیمه (۵ یا ۹ صفر ۱۱۶۳–؟) ← شاه سلیمان دوم
- امیر اصلان خان قِرِقلو[پانویس ۱۴۵] (۷ روز) ← شاه سلیمان دوم
- امیر علم خان خزیمه (بار دوم) (؟–۱۱ ربیع‌الثانی ۱۱۶۳ ه.ق) ← شاه سلیمان دوم
|
|
زندیان (۱۱۷۲–۱۲۰۹ ه.ق)
[ویرایش]- وزیر دیوان اعلیٰ
- میرزا محمدعقیل علوی (میرزا عقیل) (؟–۱۱۷۷ ه.ق) ← کریم خان
- میرزا محمدجعفر مرعشی حسینی اصفهانی[پانویس ۱۴۸] (میرزا جعفر اصفهانی) (۱۱۷۷–۱۱۹۴ ه.ق) ← کریم خان، ؟ابوالفتح خان، ؟محمدعلی خان، ؟ابوالفتح خان (بار دوم)، ؟صادق خان
- میرزا محمدحسین وفای فراهانی (اعتمادالدوله، وزیر اعظم)[پانویس ۱۴۹] (۱۱۹۴–۱۱۹۶ ه.ق) ← صادق خان
- میرزا ربیع اصفهانی (؟[پانویس ۱۵۰]–ربیع الثانی ۱۱۹۹ ه.ق) ← علی‌مراد خان
- میرزا محمدحسین وفای فراهانی (اعتمادالدوله، وزیر اعظم) (بار دوم) (ربیع‌الثانی ۱۱۹۹–پنجشنبه ۲۵ ربیع‌الثانی ۱۲۰۳ ه.ق) ← جعفر خان
- وقفه[پانویس ۱۵۱]
- میرزا محمدحسین وفای فراهانی (اعتمادالدوله، وزیر اعظم) (بار سوم) (شعبان ۱۲۰۳–؟ ه.ق) ← لطف‌علی خان
- ؟حاج ابراهیم شیرازی (کلانتر)[پانویس ۱۵۲] ← لطف‌علی خان
قاجاریان (۱۲۱۰–۱۳۴۴ ه.ق)
[ویرایش]| شماره | نگاره | نام | عنوان رسمی | آغاز وزارت | پایان وزارت | شاه |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ |  | حاج ابراهیم خان اعتمادالدولهٔ شیرازی | وزیر اعظم[۴۵] | ۱۲۰۸ ه. ق[پانویس ۱۵۳] | ۱ ذیحجهٔ ۱۲۱۵ ه.ق | آقامحمد خان |
| فتح‌علی شاه | ||||||
| ۲ |  | میرزا محمدشفیع مازندرانی (اصفهانی)[پانویس ۱۵۴] (اعتمادالدوله، صدراعظم) | وزیر اعظم (۱۲۱۵–۱۲۲۲ یا ۱۲۲۴ ه.ق) صدراعظم (۱۲۲۲ یا ۱۲۲۴[پانویس ۱۵۵]–۱۲۳۴ ه.ق) وزیر اول[پانویس ۱۵۶] (۱۲۲۱–۱۲۳۴ ه.ق) | ۱ ذیحجهٔ ۱۲۱۵ ه.ق | ۱۹ رمضان ۱۲۳۴ ه.ق | |
| ۳ |  | حاج محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی (نظام‌الدوله) | صدراعظم | ۱۲۳۴ ه.ق | صفر ۱۲۳۹ ه.ق | |
| ۴ |  | عبدالله خان امین‌الدوله | ؟ | صفر ۱۲۳۹ ه.ق | شوال ۱۲۴۰ ه.ق | |
| ۵ |  | الله‌یار خان آصف‌الدوله (دَوَلّوی قاجار)[پانویس ۱۵۷] | صدراعظم | شوال ۱۲۴۰ ه.ق | ۵ رمضان ۱۲۴۳ ه.ق | |
| (۴) | | عبدالله خان امین‌الدوله | ؟ | ۵ رمضان ۱۲۴۳ ه.ق | ۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ ه.ق | |
| ۶ |  | میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی[پانویس ۱۵۸] | ؟ | رمضان ۱۲۵۰ ه.ق | ۲۹ صفر ۱۲۵۱ ه.ق | محمد شاه |
| ۷ |  | حاج میرزا آقاسی (عباس بیات ایروانی) | شخص اول ایران | ربیع‌الاول ۱۲۵۱ ه.ق | ۲۲ ذیقعدهٔ ۱۲۶۴ ه.ق | |
| ۸ |  | میرزا تقی خان فراهانی (امیرکبیر) | شخص اول ایران | ۲۲ ذیقعدهٔ ۱۲۶۴ ه.ق | ۱۸ محرم ۱۲۶۸ ه.ق | ناصرالدین شاه |
| ۹ |  | میرزا آقاخان اعتمادالدولهٔ نوری (میرزا نصرالله خان نوری) | صدراعظم | جمعه ۲۲ محرم ۱۲۶۸ ه.ق | ۲۰ محرم ۱۲۷۵ ه.ق | |
| ۱۰ |  | میرزا جعفر خان مشیرالدوله (میرزا سید جعفر حسینی) | رئیس شورای دولت (مقامی صرفاً تشریفاتی)[پانویس ۱۵۹] | ۶ صفر ۱۲۷۵ ه.ق | جمادی‌الثانی ۱۲۷۹ ه.ق | |
| — | وقفه | جمادی‌الثانی ۱۲۷۹ ه.ق | ۲۵ شوال ۱۲۸۱ ه.ق | |||
| ۱۱ |  | میرزا محمد خان سپهسالار (دَوَلّوی قاجار) | ؟ | ۲۵ شوال ۱۲۸۱ ه.ق | ۲ صفر ۱۲۸۳ ه.ق | |
| — | وقفه | ۲ صفر ۱۲۸۳ ه.ق | ۱۵ جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ ه.ق | |||
| ۱۲ |  | میرزا یوسف آشتیانی (مستوفی‌الممالک) | رئیس‌الوزرا[۴۶] وزیر اول[۴۷] | ۱۵ جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ ه. ق[۴۶] | ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه.ق | |
| ۱۳ |  | میرزا حسین خان سپهسالار (مشیرالدوله) | صدراعظم | ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه.ق | ۲۱ رجب ۱۲۹۰ ه.ق | |
| — | از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۵ ه.ق میرزا حسین خان سپهسالار (وزیر خارجه و وزیر جنگ) و میرزا یوسف آشتیانی (وزیر داخله و وزیر مالیه) به عنوان وزیران مسئول، بخش مهمی از وظایف صدراعظم را عهده‌دار بودند. از ۱۲۹۵ ه. ق کامران میرزا نایب‌السلطنه به این جمع افزوده شد.[۴۸] با برکناری میرزا حسین خان سپهسالار در ۱۲۹۷ ه. ق، میرزا یوسف آشتیانی عهده‌دار امور صدارت عظمی بود؛ هر چند که رسماً لقب صدراعظم نداشت. در ۱۳۰۱ ه. ق، میرزا یوسف آشتیانی رسماً لقب صدراعظم گرفت. | ۱۲۹۰ ه.ق | ۱۲۹۷ ه.ق | |||
| — | | میرزا یوسف آشتیانی | وزیر اعظم داخله و مالیه[۴۹] | ۱۲۹۷ ه.ق | ۱۳۰۱ ه.ق | |
| (۱۲) | | میرزا یوسف آشتیانی | صدراعظم | سه‌شنبه ۲۹ شعبان ۱۳۰۱ ه.ق | ۳ رجب ۱۳۰۳ ه.ق | |
| — |  | میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان | کفیل (وزیر اعظم داخله و مالیه و دربار اعظم) | ۳ رجب ۱۳۰۳ ه.ق | ۱۳۰۶ ه.ق | |
| ۱۴ | | میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان | وزیر اعظم (۱۳۰۶–۷ رجب ۱۳۱۰ ه.ق) صدراعظم (۷ رجب ۱۳۱۰–۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه.ق) | ۱۳۰۶ ه. ق[۵۰] | ۱۶[۵۱] یا ۱۸[۵۲] جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه.ق | |
| مظفرالدین شاه | ||||||
| — | کابینهٔ بدون صدراعظم (پس از برکناری علی‌اصغر خان امین‌السلطان در جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه.ق کابینه‌ای بدون صدراعظم تشکیل گردید که در آن علی‌قلی خان مخبرالدوله «وزیر داخله» و مسئول «ادارهٔ خزانهٔ مبارکه و ضرابخانه»، عبدالحسین میرزا فرمانفرما «وزیر جنگ»، محسن خان مشیرالدوله [مظاهر] «وزیر خارجه»، عباس میرزا ملک‌آرا «وزیر عدلیه و تجارت»، میرزا عبدالوهاب خان نظام‌الملک «وزیر مالیه»، میرزا محمود خان حکیم‌الملک «وزیر ابنیه»، میرزا نصرالله خان مشیرالملک «وزیر لشکر»، محمدولی خان نصرالسلطنهٔ امیرتومان «وزیر گمرک»، میرزا محمد خان اقبال‌الدوله «وزیر خالصه و فلاحت»، میرزا نصرالله خان زنبورکچی‌باشی «وزیر پلیس» و میرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک «وزیر قورخانه» بود. همچنین غلامحسین خان امین خلوت وزیر مخصوص «وزیر دربار اعظم» و میرزا فضل‌الله خان وکیل‌الملک «وزیر خلوت همایون» [رئیس دفتر] شدند. چهار ماه بعد مخبرالدوله به دلیل دخالت‌های فرمانفرما در حوزهٔ اختیاراتش استعفا داد)[۵۲][۵۳] | ۱۶[۵۱] یا ۱۸[۵۲] جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه.ق | سه‌شنبه ۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه.ق | |||
| ۱۵ |  | میرزا علی خان امین‌الدوله | رئیس‌الوزرا (۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴[۵۴]–۸ ربیع‌الاول ۱۳۱۵ ه.ق) وزیر اعظم (۸ ربیع‌الاول ۱۳۱۵–رجب ۱۳۱۵ ه.ق) صدراعظم (رجب ۱۳۱۵–۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه.ق) | سه‌شنبه ۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه. ق[پانویس ۱۶۰] | یکشنبه ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه.ق | |
| ۱۶ |  | میرزا محسن خان مشیرالدوله (مظاهر) | رئیس‌الوزرا (رئیس مجلس شورای دولتی)[۵۵] | ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه.ق | پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه.ق | |
| (۱۴) | | میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان (اتابک)[پانویس ۱۶۱] | صدراعظم | پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه. ق[۵۶] | ۲۲ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱ ه.ق | |
| — | کابینهٔ بدون صدراعظم (اعضای این کابینه عبارت بودند از: عبدالمجید میرزا عین‌الدوله [وزیر داخله، حاکم تهران و خالصه و رئیس کالسکه‌خانه و طویله]، وجیه‌الله میرزا سپهسالار [وزیر جنگ]، محسن خان مشیرالدوله [وزیر امور خارجه] و احمد خان مشیرالسلطنه [وزیر خزانه و مالیه]، عبدالوهاب خان نظام‌الملک [وزیر عدلیه]، میرزا محمدحسین آشتیانی [وزیر دفتر]، حسینقلی خان مخبرالدوله [وزیر تلگراف]، میرزا محمود خان مدیرالدوله [وزیر لشکر، برادر مشیرالسلطنه]، فضل‌الله خان وکیل‌الملک [وزیر تجارت]، حاجی امین‌السلطان [وزیر محاسبه]، جعفرقلی خان نیرالملک [وزیر علوم] و مسیو ژوزف نوز [وزیر گمرکات]) | ۲۲ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱ ه.ق | ۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه.ق | |||
| ۱۷ |  | عبدالمجید میرزا عین‌الدوله (اتابک)[پانویس ۱۶۲] | وزیر اعظم (۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱–۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۲ ه.ق) صدراعظم (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۲–۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه.ق)[پانویس ۱۶۳] | ۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه.ق | ۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه.ق | |
| ۱۸ |  | میرزا نصرالله خان مشیرالدوله | رئیس‌الوزرا (دوشنبه ۸ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴[۵۷]–۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه.ق) صدراعظم (۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴[۵۸]–محرم ۱۳۲۵ ه.ق) | ۸ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه. ق[پانویس ۱۶۴] | محرم ۱۳۲۵ ه.ق | |
جستارهای وابسته
[ویرایش]یادداشت
[ویرایش]- ↑ بر پایهٔ کتاب دستور الوزراء:
- سرجون بن منصور رومی ← معاویه، یزید
- صفین احول ← مروان بن حکم
- حفص بن ذویب ← عبدالملک بن مروان
- قعقاع بن جلیل ← ولید بن مروان
- لیث بن ابی‌رقیه ← سلیمان بن عبدالملک
- سلیمان بن نعیم ← عبدالعزیز بن مروان
- اسمامة بن زید ← یزید بن عبدالملک
- عالم ← هشام بن عبدالملک
- سعید بن عبدالملک بن سعید بن عبدالملک ← ولید بن یزید
- سلیمان بن سعید ← یزید بن ولید
- ابوجعده ← مروان دوم (و بعدها سفاح عباسی)
- عبدالحمید ← مروان دوم
- عبیدالله بن اوس غسانی (دبیر نامه‌ها)، سرجون بن منصور رومی (دبیر دیوان خراج)، عبدالرحمن بن دراج، عبیدالله بن نصر بن حجاج (دبیر برخی از دیوان‌ها) ← معاویه
- ریان بن مسلم (دبیر)، سرجون بن منصور رومی (دبیر دیوان)، ابوالزعیزعه ← معاویه دوم
- ابواسحاق قبیصة بن ذویب خزاعی (دبیر)، ابوالزعیزعه (دبیر دیوان رسائل) ← عبدالملک بن مروان
- قعقاع بن خالد عبسی (یا قعقاع بن خلید عبسی) (دبیر)، سلیمان بن سعد خشنی (دبیر دیوان خراج)، شعیب عمانی (دبیر دیوان خاتم)، جناح (دبیر دیوان رسائل)، نضیب بن ذویب (دبیر دیوان مستغلات) ← ولید بن مروان
- سلیمان بن نعیم حمیری ← سلیمان بن عبدالملک
- سمیع (دبیر)، لیث بن ابی‌رقیه (دبیر دیوان رسائل)، سلیمان بن سعد خشنی (دبیر دیوان خراج)، نعیم بن سلامه (دبیر دیوان خاتم)، رجاء بن حبوه (دبیر دیوان خاتم به قولی دیگر) ← مسلمه (شایان ذکر است که او خلیفه نبوده‌است)
- مغیرة بن ابی‌فروه ← یزید بن مهلب (شایان ذکر است که او خلیفه نبوده‌است)
- لیث بن ابی‌فروه (دبیر)، رجاء بن حبوه (دبیر)، اسماعیل بن ابی‌حکیم، سلیمان بن سعد خشنی (دبیر دیوان خراج)، صالح بن جبیر غسانی (یا غدانی، دبیر دیوان خراج)، عدی بن صباح (دبیر دیوان خراج)، هیثم بن عدی (دبیر) ← عمر بن عبدالعزیز
- اسامة بن یزید سلیحی ← یزید بن عبدالملک
- ابومجاشع سعید بن ولید کلبی، نصر بن سیار (دبیر دیوان خراج خراسان)، شعیب بن دینار ← هشام بن عبدالملک
- بکیر بن شماخ، سالم (دیوان رسائل)، عبدالله بن ابی‌عمرو (یا عبدالاعلی بن ابی‌عمرو)، عمرو بن عتبه (دبیر حضور) ← ولید بن یزید
- عبدالله بن نعیم، عمرو بن حارث (دبیر دیوان خاتم)، ثابت بن سلیمان خشنی (دبیر دیوان رسائل)، ربیع بن عرعره خشنی (دبیر دیوان رسائل به قولی دیگر)، نضر بن عمر (دبیر دیوان خراج و دیوان خاتم صغیر)، ابراهیم بن ولید بن ابی‌جمعه (دبیر دیوان فلسطین) ← یزید بن ولید
- عبدالحمید بن یحیی، عثمان بن قیس (دبیر دیوان رسائل)، ابوهاشم مخلد بن محمد بن حارث، ابوموسی مصعب بن ربیع خثعمی ← مروان دوم
- ↑ دستور الوزراء از دو وزیر دیگر سفاح به نامهای ابوالجهم بن عطیه و حمید بن قحطبه یاد کرده‌است.
- ↑ دستور الوزراء از وزیری دیگر به نام خالد بن سلیمان یاد نموده‌است که به منصور خدمت می‌کرده‌است.
- ↑ دستور الوزراء از وزیری دیگر به نام ابوخالد احول یاد نموده‌است که به مهدی خدمت می‌کرده‌است.
- ↑ در برخی منابع به صورت «ابوعبدالله یعقوب بن داود بن طهمان فارسی» و در برخی دیگر «ابوعبدالله یعقوب بن داود بن عمر سلمی» آمده‌است.
- ↑ فرزندان او نیز در دولت عباسی عهده‌دار مقام‌هایی بودند و از این قرارند: جعفر بن یحیی برمکی، فضل بن یحیی برمکی، محمد بن یحیی برمکی و موسی بن یحیی برمکی
- ↑ دستور الوزراء از دو تن دیگر به نامهای ابوالوزیر و موسی بن عبدالملک به عنوان وزیران متوکل یاد نموده‌است.
- ↑ دستور الوزراء از احمد بن صالح بن شیرزاد به عنوان یکی از وزیران مستعین یاد کرده‌است.
- ↑ در برخی منابع از محمد بن سوارف بغدادی نیز به عنوان وزیر معتز یاد شده‌است.
- ↑ در برخی منابع از وزارت ابن مدبر (ابواسحاق [ابویُسر] ابراهیم بن محمد بن عبیدالله بن مدبر) در سال ۲۶۹ ه.ق یاد شده‌است.
- ↑ در این دوره قاهر به مدت کوتاهی به قدرت می‌رسد و به ابن مقله پیشنهاد وزارت می‌کند؛ ولی او نمی‌پذیرد از همین رو هنگامی که مقتدر دوباره به قدرت می‌رسد او را دیگر بار وزیر می‌کند.
- ↑ تا رسیدن ابن مقله به پایتخت «ابوالقاسم عبیدالله بن محمد کَلْوَذانی» عهده‌دار امور شد.
- ↑ پسر ابوالحسین قاسم بن عبیدالله و برادر عمیدالدوله حسین بن قاسم
- ↑ در برخی منابع از ابن رائق به عنوان وزیر خلیفه یاد شده‌است.
- ↑ در برخی منابع از احمد بن فضل بن عبدالرحمان سامری به عنوان وزیر مستکفی یاد شده‌است.
- ↑ در برخی منابع از ابوالقاسم حسین بن علی بن حسین مغربی به عنوان وزیر قادر یاد شده‌است.
- ↑ در برخی منابع از ابوالقاسم هبةالله بن علی بن جعفر بن ماکولا (عجلی) به عنوان وزیر قائم یاد شده‌است.
- ↑ در ۴۶۹ ه.ق برکنار شد؛ ولی دوباره بر سر کار برگشت.
- ↑ در برخی منابع او را با «ابوالمعالی نَحّاس اصفهانی» اشتباه کرده‌اند.
- ↑ در برخی منابع به جای او نام پدرش یعنی ربیب‌الدوله ابومنصور به عنوان وزیر مستظهر آمده‌است. باید توجه داشت که این دو، پسر و نوهٔ «ابوشجاع روذراوری» هستند.
- ↑ دستور الوزراء از وزیری با نام شهاب‌الدین اسفراینی نام می‌برد که به راشد خدمت می‌کرده‌است؛ ولی نام آن در دیگر منابع یافت نشد.
- ↑ نباید او را با ابوالبرکات هبةالله بن علی ابن ملکا البلدی اشتباه کرد.
- ↑ در این مدت به ترتیب «ابن صاحب» (۵۷۵–۵۸۲ ه.ق) استاذالدار بود و پس از قتل او «ابن الدریج» (۵۸۲–شوال ۵۸۳ ه.ق) به نیابت وزارت رسید. البته ابن صاحب از ۵۷۱ تا ۵۷۵ ه.ق استاذالدار خلیفه مستضی نیز بود.
- ↑ در برخی منابع نام کوچک او «عبیدالله» آمده‌است. در جنگ با طغرل سوم شکست خورد و برکنار شد.
- ↑ در برخی منابع نام او بدین صورت است: «نقیب‌الطالبین ابومحمد نصر بن مهدی بن حسن نیشابوری»
- ↑ در بسیاری از منابع متأخرتر از ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی به عنوان وزیر سامانیان یاد شده‌است ولی در سفرنامهٔ «ابن فضلان» (آغاز سفر در پنجشنبه ۱۱ صفر ۳۰۹ ه.ق) که منبعی دست اول به‌شمار می‌رود و شخصاً این دولتمرد سامانی را دیده‌است از او با لقب «شیخ‌العمید» یاد کرده و او را کاتب (دبیر) دانسته‌است. (تاریخ بخارا [حواشی و تعلیقات]، صفحهٔ ۳۲۰)
- ↑ در صفحهٔ ۳۲۱ بخش حواشی و تعلیقات «تاریخ بخارا» ویراستهٔ محمدتقی مدرس رضوی به نقل از کتاب «ارشاد الاریب» اثر یاقوت حموی آغاز وزارت ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی را جمادی‌الآخر ۳۰۱ ه.ق ذکر شده‌است. در همین صفحه این بار نه به نقل از جایی نوشته شده که ظاهراً پایان وزارت او در ۳۰۹ ه.ق بوده و پس از او عتبی به جایش نشسته‌است. این مطلب با دیگر نوشته‌های تاریخی همخوانی ندارد. باید توجه داشت که چند تن از خاندان جیهانی و عتبی به وزارت رسیده‌اند و تنها عتبی‌ای که جانشین کسی از خاندان جیهانی شده‌است، «ابوالحسین عبیدالله بن احمد عتبی» است که در ربیع‌الثانی ۳۶۷ ه.ق جانشین «ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی» (نوهٔ ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی) شده‌است.
- ↑ این که دقیقاً از چه زمانی سمت وزیر در دیوانسالاری سامانیان ایجاد شده‌است به درستی دانسته نیست و نیاز به پژوهش بیشتر دارد ولی با توجه به سفرنامهٔ ابن فضلان، ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی کاتب (دبیر) بوده‌است.
- ↑ یا ابوذر محمد بن یوسف عامری نیشابوری و او پدر فیلسوف نامدار ابوالحسن محمد عامری است.
- ↑ گردیزی در زین‌الاخبار (تاریخ گردیزی) تاریخ مرگ ابوعلی محمد بن محمد بلعمی را جمادی‌الثانی ۳۶۳ ه.ق آورده‌است. ابونصر محمد عتبی در ذکر رخدادهای ۳۸۲ ه.ق از ابوعلی بلعمی یاد کرده‌است. آشکار نیست که این ابوعلی بلعمی همان وزیر عبدالملک یکم و منصور یکم است و گردیزی در ذکر تاریخ مرگ او اشتباه کرده‌است یا این که فردی دیگر از خاندان بلعمی با کنیهٔ ابوعلی است.
- ↑ به نوشتهٔ «دانشنامهٔ جهان اسلام» درآیند «جیهانی خاندان» برخی نام این فرد را که در «تاریخ گردیزی» آمده‌است به اشتباه جیهانی خوانده‌اند و احتمال داده‌اند فرزند «ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی» باشد.
- ↑ او پیشینهٔ وزارت اسفار بن شیرویه را نیز داشته‌است.
- ↑ در «رسائل خوارزمی» نوشتهٔ ابوبکر محمد بن عباس خوارزمی نامهای به وزیر صاحب جرجان (گرگان) به نام «ابی‌عمر المنکدری» درج شده‌است که به نظر می‌رسد این فرد وزیر قابوس بن وشمگیر بوده‌است.
- ↑ تا رسیدنش به پایتخت ابوالریان احمد بن محمد اصفهانی عهده‌دار امور بود.
- ↑ برادر سلطان‌الدوله یعنی «قوام‌الدوله ابوالفوارس شیردل دیلمی» از سوی او فرمانروای کرمان گردید و مدتی نیز در برابر سلطان‌الدوله طغیان نمود؛ ولی سرانجام به اطاعتش درآمد. وزیر قوام‌الدوله فردی به نام ابومنصور حسن بن علی فسوی بود.
- ↑ دست کم از ۴۳۶ ه.ق وزیر بوده‌است.
- ↑ نام این وزیر در اغلب منابع «ابوالقاسم مطهر بن عبدالله» است ولی در مقالهٔ «تاریخ ملوک هرمز از آغاز تا تشکیل دولت صفوی» به صورت «ابوالقاسم مطهر بن محمد بن عبدالله کازرونی» آمده‌است که به نظر می‌رسد کامل‌تر و دقیق‌تر باشد. شایان ذکر است که عضدالدوله دو وزیر برگزید. «ابوالقاسم مطهر بن عبدالله» وزیر بغداد بود و «نصر بن هارون نصرانی» وزیر شیراز
- ↑ ابن اثیر در شرح رخدادهای ۴۱۲ ه.ق به «بیان خطبه به نام شرف‌الدوله در بغداد و قتل وزیر او ابی‌غالب» می‌پردازد و مدت وزارت او را هجده ماه و سه روز می‌آورد. همچنین در بیان رخدادهای ۴۱۳ ه.ق از به وزارت رسیدن مؤیدالملک رُخَّجی در رمضان ۴۱۳ ه.ق یاد می‌کند. او می‌گوید: «همین که ابوغالب کشته شد، مشرف‌الدوله او (مؤیدالملک رخجی) را ملزم به قبول آن مقام کرد و رخجی نمی‌توانست سرپیچی کند.» پس قتل ابوغالب در رمضان ۴۱۳ ه.ق یا کمی پیشتر از آن رخ داده‌است و نه در ۴۱۲.
- ↑ ابن اثیر دستگیری مؤیدالملک رخجی را در رمضان ۴۱۴ ه.ق ذکر می‌کند و می‌گوید که مدت وزارت او ۲ سال و ۳ روز بوده‌است که با نوشته‌های پیشین خود او مبنی بر به وزارت رسیدن مؤیدالملک در رمضان ۴۱۳ ه.ق هماهنگی ندارد.
- ↑ ابن اثیر مدت وزارت او را ده ماه و پنج روز نگاشته‌است.
- ↑ در زمان حکومت مشرف‌الدوله حسن، برادرش جلال‌الدوله پیروزخسرو در بصره حکومت می‌کرد و در این دوران نیز ابوسعد ابن ماکولا وزارت جلال‌الدوله را برعهده داشت.
- ↑ به مدت ۵۵ روز
- ↑ ابن اثیر این وزارت را بار پنجم نگاشته‌است.
- ↑ وی در نبرد با پولادستون ناپدید می‌شود.
- ↑ این نام مطابق کتاب الوافی بالوفیات نوشتهٔ «صلاح‌الدین خلیل بن ایبک صفدی» می‌باشد؛ ولی ابن اثیر در جلد ۹ «الکامل فی التاریخ» از برکناری وزیری به نام «ابوعبدالله عبدالرحمن بن حسین بن عبدالرحیم» به دست ملک رحیم یاد می‌کند که ظاهراً همین شخص است.
- ↑ ابن اثیر در «الکامل فی التاریخ» در ذکر رخدادهای سال ۳۲۸ ه.ق از مرگ «ابوعبدالله القمی» وزیر رکن‌الدوله و به وزارت رسیدن «ابوالفضل ابن عمید» یاد کرده‌است و هیچ توضیح دیگری دربارهٔ ابوعبدالله القمی نداده‌است. در «سفرنامهٔ ابودُلَف» از «پل خوراذ» یاد شده‌است و آمده‌است که «ابوعبدالله محمد بن احمد القمی» معروف به «شیخ» وزیر آل بویه این پل را تعمیر کرده‌است. بدین ترتیب نباید این فرد را با «ابوعبدالله حسین بن محمد قمی» ملقب به «العمید» وزیر مرداویج و پدر «ابوالفضل ابن عمید» اشتباه گرفت. در جلد ۵ فرهنگ شش‌جلدی فارسی معین درآیند «ابن عمید» آمده که ابوالفضل ابن عمید در ۳۲۸ ه.ق جانشین وزیری به نام «ابوعلی ابن قمی» شده‌است.
- ↑ پدر او «ابوالحسن عباد بن عباس طالقانی» کاتب رکن‌الدوله حسن دیلمی بود.
- ↑ برخی منابع او را صرفاً صاحب دیوان رسائل سبکتگین می‌دانند.
- ↑ تجارب السلف یگانه سرچشمهٔ کهنی است که از «ابوالفتح رازی» به عنوان نخستین وزیر طغرل یاد کرده‌است. در این کتاب آمده که ابوالفتح رازی سپس‌تر به وزارت عمادالدوله ابوکالیجار مرزبان دیلمی می‌رسد و سرانجام در ۴۳۹ ه.ق برکنار می‌شود. اما کسی که در ۴۳۹ ه.ق از مقام وزارت ابوکالیجار مرزبان برکنار می‌شود، «ذوالسعادات ابوالفرج محمد بن جعفر بن محمد بن عباس ابن فسانجس شیرازی» بوده‌است. از همین رو قاعدتاً «ابوالفتح رازی» اشتباه است و درست آن می‌باید «ابوالفرج شیرازی» باشد.
- ↑ اتابک برکیارق گمش تگین نام داشت.
- ↑ او پس از برکناری مدتی وزیر «محمد تَپَر» برادر برکیارق می‌شود؛ ولی در ۴۹۵ ه.ق یعنی پیش از فرمانروایی مطلق محمد تپر کشته می‌شود.
- ↑ در برخی منابع کنیهٔ او را «ابوالمظفر» و نامش را «علی» آورده‌اند؛ ولی امیر محمد معزی در شعری چنین گفته‌است:
فتح و ظفر ز کنیت و نامش طلب که هست بر نام و کنیتش ظفر و فتح را مدار که نشانگر این است که کنیه و نامش «ابوالفتح مظفر» می‌باشد.
- ↑ سلطان سنجر پیش از رسیدن به سلطنت با نام «ملک سنجر» از ۴۹۰ تا ۵۱۱ ه.ق از سوی برادرانش «برکیارق» و «محمد» در خراسان حکومت می‌کرد. وزیران او در این مدت «کیا مجیرالملک مؤیدالدین ابوالفتح علی بن حسین اردستانی» (۴۹۰ ه.ق)، «فخرالملک نظام‌الدین ابوالفتح مظفر بن نظام‌الملک» (۴۹۰–عاشورای ۵۰۰ ه.ق) و «قوام‌الملک صدرالدین محمد بن فخرالملک» (۵۰۰–۵۱۱ ه.ق) بودند.
- ↑ وظیفهٔ وزارت در دربار سلطان سنجر به نیابت او به عهدهٔ ظهیرالدین عبدالعزیز حامدی نیشابوری بود.
- ↑ او پسر ابوشجاع روذراوری وزیر عباسیان بود. خود ربیب ابومنصور نیز پیش از این مدتی وزیر عباسیان بود.
- ↑ به پیشنهاد اتابک آقسنقر
- ↑ به پیشنهاد اتابک بوزابه
- ↑ به پیشنهاد اتابک بوزابه و تا مرگ بوزابه
- ↑ او پیش از این وزارت «صاحب موصل» قطب‌الدین مودود را عهده‌دار بود.
- ↑ سلیمان‌شاه پیش از آن فرمانروایی محلی بود و وزیرانی همچون فخرالدین کاشی (۵۴۷–۵۴۸ ه.ق)، و شرف‌الدین خراسانی داشت. همچنین