Parlementair systeem

Deel van een serie artikelen over Kiesstelsel & regering
Een Nederlands stembiljet met rood stempotlood
Kiessysteem
Evenredige vertegenwoordiging · Meerderheidsstelsel · Gemengd kiesstelsel · Positief & Negatief parlementarisme
Verkiezing
Kiesraad · Partijlijstenstelsel · Kandidatenlijst · Stembiljet · Open lijst · Gesloten lijst · Hybride lijst · Gerangschikt stemmen · Vervroegde verkiezing
Zetelverdeling
Grootste overschotten & gemiddelden · D'Hondt & Sainte-Laguë · Nationaal kiesdistrict · Kies- en Fractiedrempel · Kiesdeler · Restzetel
Districtenstelsel
Enkelvoudig & Meervoudig Kiesdistrict · Districtszetel · Overhangzetel · Vereffeningszetel · Dubbelevenredigheid · Nationale kieslijst
Parlement
Lid · Onafhankelijken · Partij · Lijstverbinding · (Gemengde) Fractie · Alliantie · Coalitie · Regering · Minderheidskabinet · Oppositie
Politieke cultuur
Centrumpolitiek · Consensusdemocratie · Cordon sanitaire · Penduledemocratie · Blokpolitiek · Waaierdemocratie · Tangdemocratie
Electorale hervorming
Democratie-index: Economist & V-Dem · Quotumregel · Evenredigheid · Gallagher-index · Verspilde stem · Spoilereffect · Versplintering
Portaal    Politiek

Een parlementair systeem of parlementair stelsel is een regeringsvorm waarbij de uitvoerende macht verantwoording schuldig is aan het parlement. Het parlement kan een regering installeren, controleren en, indien nodig, ten val brengen. Het parlementaire systeem wordt onderscheiden van het presidentieel systeem, waar de uitvoerende macht onafhankelijk van het parlement functioneert.

Parlementarisme kan grofweg worden onderverdeeld in negatief en positief parlementarisme, waarbij beide systemen een unieke dynamiek creëren in het formatieproces en het functioneren van regering en oppositie.^[1] Negatief parlementarisme bevordert doorgaans een politieke cultuur van blokpolitiek en flexibele meerderheden, vaak resulterend in minderheidskabinetten. Positief parlementarisme daarentegen stimuleert centrumpolitiek en vaste meerderheidskabinetten, doordat expliciete steun van een parlementaire meerderheid vereist is.^[2]

Landen met een parlementarisme kunnen zowel een constitutionele monarchie als een republiek zijn, men spreekt dan ook wel van een parlementaire monarchie en een parlementaire republiek. Onder het parlementaire systeem ontleent de uitvoerende macht (de regering) haar mandaat aan het vertrouwen van het parlement. Meestal bestaat er een volledige scheiding tussen het staatshoofd (president of monarch) en de regeringsleider (premier), die verantwoording aflegt aan het parlement.

In een land met een parlementair systeem wordt de regeringsleider in het algemeen niet direct door het volk verkozen, wat hem immers een direct mandaat en dus meer macht zou opleveren. In landen waar dat wel gebeurt, zoals de Verenigde Staten, heeft men een presidentieel systeem. Wanneer aspecten van het parlementair en het presidentieel systeem worden gecombineerd, spreekt men van een semi-presidentieel systeem. In landen met een presidentieel systeem is de scheiding der machten vaak sterker dan in landen met een parlementair systeem: de president is er geen verantwoording schuldig aan de wetgevende macht, terwijl andersom de president de wetgevende macht niet kan ontbinden.

Parlementarisme kent een spectrum van negatief tot positief, waarbij geen enkel land volledig aan een van de uitersten voldoet. De meeste democratieën combineren elementen van beide vormen, afhankelijk van hun institutionele tradities, politieke cultuur en grondwettelijke regels.

Zie Negatief parlementarisme voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In landen met negatief parlementarisme kan een regering functioneren zonder dat expliciete goedkeuring van het parlement nodig is. Zolang er geen meerderheid is die zich tegen de regering uitspreekt heeft een regering vertrouwen. is de installatie van een regering vaak een passief proces, waarbij er geen expliciete goedkeuring door het parlement nodig is. De val van de regering vereist een motie van wantrouwen die door een meerderheid gesteund wordt om de regering te ontslaan. Dit model kent snelle regeringsformaties en een grotere kans op minderheidskabinetten.^[3] Het systeem geeft ook ruimte voor stemonthoudingen, die kunnen worden gebruikt bij minderheidsregeringen met gedoogconstructies, waar de oppositie passieve steun verleent zonder expliciet voor de regering te stemmen.

Positief parlementarisme vereist dat een nieuwe regering expliciet goedkeuring krijgt van een parlementaire meerderheid voordat deze aan de slag kan. Omdat regeringen bij hun installatie expliciet parlementaire steun nodig hebben, ontstaan er vaak meerderheidskabinetten. Het model legt de nadruk op interne samenhang van regeringscoalities omdat de stabiliteit van een regering afhangt van de regeringscoalitie zelf. Het kabinet valt zodra het de actieve steun van de meerderheid verliest. Dit systeem legt de nadruk op een vast mandaat voor de regering, waarbij fractiediscipline vereist is, en waar stemonthoudingen doorgaans als zwakte of onbeslistheid worden beschouwd. De oppositie heeft minder grip op de val van een regering, omdat de focus ligt op het behouden van interne steun binnen de coalitie. Het model bevordert centrumpolitiek met lange formaties omdat er een brede meerderheid nodig is om een regeringen te vormen en te handhaven. Een voorbeeld van positief parlementarisme is Nederland. Hoewel er in Nederland geen stemming nodig is bij installatie, is er wel sprake van een sterke norm die voorschrijft dat een kabinet ondersteund moeten worden door een meerderheid in het parlement.^[4]

De verschillen tussen deze twee systemen benadrukken niet alleen de machtsdynamiek tussen regering en parlement, maar ook de politieke cultuur en de mate van samenwerking of confrontatie die het parlementaire systeem aanmoedigt. De tabel hieronder schetst de belangrijkste basiskenmerken van beide systemen, met daarbij enkele voorbeeldlanden.

Nederland en België hebben op nationaal en gewestelijk niveau een parlementair systeem. Een van de belangrijkste gebeurtenissen in de vorming van het Nederlandse parlementaire systeem was de Luxemburgse kwestie. Op het niveau van de Nederlandse Provinciale Staten en gemeenteraden heerst een minder parlementair systeem. Weliswaar kunnen staten of raden het vertrouwen opzeggen in respectievelijk de gedeputeerde staten en college van B en W, maar de mogelijkheid van deze organen om ontbinding van staten of raad aan te vragen ontbreekt.

De verdeling tussen negatief en positief parlementarisme weerspiegelt niet alleen institutionele verschillen, maar ook diepgewortelde politieke culturen. In landen met negatief parlementarisme ligt de nadruk op flexibiliteit, conflict en ad-hoc-samenwerking, wat leidt tot een dynamische en pragmatische politieke cultuur van blokpolitiek. Voor kiezers staan brede blokken tegenover elkaar, en wordt de politiek vaak gekenmerkt door duidelijke keuzes en volledige machtswisselingen.

Positief parlementarisme daarentegen bevordert consensus en continuïteit, met een focus op langdurige samenwerking binnen het politieke midden. Dit leidt tot een politiek klimaat van centrumpolitiek waarin compromissen en incrementele veranderingen de norm zijn, en waar sommige oppositiepartijen een positie hebben als permanente oppositie.

De tabellen hieronder laten zien hoe deze bestuursculturen zich vertalen in concrete kenmerken van beide systemen.

1. ↑ (en) Louwerse, Tom (2024). Investiture and Removal of Governments: ‘Positive’ and ‘Negative’ Parliamentarism. Springer Nature Switzerland, Cham, 17–37. ISBN 978-3-031-69347-2.
2. ↑ NWS, VRT, Smörrebrod-democratie - Jan Van de Poel. vrtnws.be (28 februari 2014). Geraadpleegd op 5 januari 2025.
3. ↑ Ramkema, Harm, Staten en kiesstelsels: Denemarken. ProDemos (2 januari 2024). Geraadpleegd op 5 januari 2025.
4. ↑ (en) Louwerse, Tom, Unpacking ‘positive’ and ‘negative’ parliamentarism. The Evolution of Parliamentarism and Its Political Consequences.. Trinity College Dublin (10 april 2014). Geraadpleegd op 4 januari 2025.