Biała Piska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Biała Piska
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Widok z wieży ciśnień
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Biała Piska
Data założenia	XV wiek
Prawa miejskie	1722
Burmistrz	Franciszek Paweł Romankiewicz
Powierzchnia	3,24 km²
Populacja (01.01.2024); • liczba ludności; • gęstość	; 3673; 1133,6 os./km²
Strefa numeracyjna	87
Kod pocztowy	12-230
Tablice rejestracyjne	NPI
	Położenie na mapie gminy Biała Piska Biała Piska
	Położenie na mapie Polski Biała Piska
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Biała Piska
	Położenie na mapie powiatu piskiego Biała Piska
	53°36′41″N 22°03′47″E/53,611389 22,063056
TERC (TERYT)	2816014
SIMC	0977640
	Urząd miejskiul. Mickiewicza 25; 12-230 Biała Piska
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Biała Piska (niem. Bialla^[2], 1938–1945 Gehlenburg) – miasto w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Biała Piska.

Położenie

Pod względem etnograficznym Biała Piska leży na Mazurach^[3]. Historycznie leży również na obszarze dawnej Galindii^[4]^[5].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na Pojezierzu Ełckim, stanowiącym część Pojezierza Mazurskiego^[6].

Nazwa

Wieś powstała nad strumykiem Gayle, na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o tej samej nazwie, od którego też przyjęła nazwę. Nazwa pochodzi z języka staropruskiego – gaylis – oznaczającego biały. W przywileju lokacyjnym występowała jako Struppenberg, jednak nazwa ta nigdy się nie przyjęła^[3].

Nazwa późniejszego miasta funkcjonowała pod następującymi formami: Pial, Pialla, Cayle, Gayle, Gala, Büahle, Geel. Z biegiem lat nazwa ostatecznie ustaliła się jako Bialla^[3], najprawdopodobniej przez wpływy kolonistów z Mazowsza osiedlających się na tym obszarze. W 1938 roku nazwę zmieniono na Gehlenburg^[3].

Historia

Od XV do XVII wieku

Wieś Biała powstała w 1428 roku na miejscu wcześniejszej osady pruskiej Gayle. Wymieniana w sprawozdaniu wizytacyjnym z 1424 roku liczyła 60 łanów z młynem, w dąbrowie przy Gayle (dąbrowa położona pół mili od Jeziora Kumielskiego), gdzie niejaki Cwalina wraz z 20 krewnymi objął obszar 100 łanów. Dobra te znajdowały się ćwierć drogi od młyna zwanego Steffanflies.

Przywilej lokacyjny dla wsi czynszowej wystawiony został 9 października 1428 roku przez Josta Struppergera komtura bałgijskiego i wójta natangijskiego, za wiedzą i wolą wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa. Wieś położona była w okolicy zwanej Gayle, na 60 łanach na prawie chełmińskim. Sołtys i zasadźca – Piotr Szulc otrzymał 6 łanów chełmińskich, 4 łany przeznaczono na uposażenie parafii. Mieszkańcy otrzymali 15 lat wolnizny. Karczma wymieniana była już w 1447 roku.

W 1481 roku ksiądz Nicolaus parafii w Białej zrezygnował z funkcji proboszcza ze względu na stan zdrowia. Jego następcą został ks. Petrus Swenteslai z diecezji płockiej. Proboszcz Swenteslai obsadzony został przez komtura bałgijskiego Erazmusa von Reizensteina. Przed 1525 rokiem Biała należała do archiprezbiteratu w Reszlu.

Rozwój na przełomie XVI/XVII wieku Biała zawdzięczała dogodnemu położeniu na szlaku handlowym. Zasłynęła głównie z dużych jarmarków bydła. Dwa wydarzenia wstrzymały rozwój miasta. W 1656 roku wieś została spalona przez Tatarów hetmana Gosiewskiego. Kolejnym była epidemia dżumy (1709-1710), w wyniku której zmarło około 75% mieszkańców, a 57 łanów ziemi zostało pustych^[3]. Do 1657 roku pozostawała pod zwierzchnictwem Korony Królestwa Polskiego jako lenno.

Od XVIII do 1 połowy XX wieku

26 marca 1722 roku w Królewcu Fryderyk Wilhelm I, król pruski, nadał osadzie Bialla prawa miejskie. Biała Piska liczyła wówczas 600 mieszkańców. Wybudowanie linii kolejowej Ełk–Pisz (1883) spowodowało rozwój miasta w XIX w.

Stąd pochodził królewiecki ewangelicki duszpasterz polski Krzysztof Liebruder. W latach 1826–1829 pastorem był Jan Szamborski (1780–1832), nauczyciel, autor popularnych na Mazurach podręczników do nauki języka polskiego.

W 1871 roku miasto znalazło się w granicach Niemiec.

Żydzi w Białej Piskiej

Żydzi w Białej zaczęli się osiedlać pod koniec epoki napoleońskiej. W 1828 roku mieszkało tu 10 Żydów. Rozwój osadnictwa przypada jednak na połowę XIX wieku. Społeczność żydowska składała się z imigrantów z Mazowsza i Prus Zachodnich. W roku budżetowym 1863–1864 gmina żydowska dysponowała kwotą 150 talarów. Z funduszy tych opłacano sługę religijnego, utrzymywano cmentarz, a w późniejszych latach synagogę^[7].

Samodzielna gmina żydowska została zlikwidowana w 1905 roku. Miejscowi Żydzi weszli w skład gminy w Piszu^[8].

Po dojściu hitlerowców do władzy nasiliły się wystąpienia antysemickie. Zmusiły one do wyjazdu Żydów z Białej Piskiej do większych miast (Królewiec, Berlin) lub imigracji, głównie do Holandii^[8].

Od 1938 do 1945

Do 1938 roku nosiło oficjalną niemiecką nazwę administracyjną Bialla. 16 lipca 1938 roku w ramach germanizacji nazw dekretem będących u władzy niemieckich nazistów przemianowana na Gehlen, po czym na Gehlenburg^[2]^[3]. 4 września 1939 roku samotny polski samolot Karaś z 51 eskadry rozpoznawczej ostrzelał i obrzucił na miejscowym dworcu bombami niemiecki pociąg przewożący uzbrojenie i sprzęt wojskowy.

Po 1945

Po zakończeniu II wojny światowej Biała Piska została włączona do Polski. Do 1946 roku była siedzibą powiatu piskiego. Zniszczenia wojenne miasta wyniosły 30%^[3]. Zamieszkująca dotychczas Białą Piską ludność niemiecka została wysiedlona na zachód, a na ich miejsce osiedlano Polaków wysiedlonych z Kresów (głównie z Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Polesia) oraz polskich osadników głównie z pobliskiego Mazowsza, a także Podlasia i Suwalszczyzny.

W latach 1954–1972 miasto był siedzibą władz gromady Biała Piska, ale nie należało do niej. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa suwalskiego.

W sierpniu 2017 roku elewacja miejscowej kaplicy ewangelicko-augsburskiej została zbezczeszczona przez umieszczenie haseł nacjonalistycznych i wulgarnego rysunku^[9].

28 października 2023 roku Biała Piska dołączyła do Cittàslow – międzynarodowej sieci miast dobrego życia^[10].

Demografia

Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto miało 4119 mieszkańców^[11].

Piramida wieku mieszkańców Białej Piskiej w 2014 roku^[12].

Zabytki

Kościół św. Andrzeja Boboli – barokowy kościół wybudowany w latach 1756–1763, wieża z 1832 r., wzniesiona według projektu K. F. Schinkla. Ołtarz główny z XVII w.
Ratusz z początku XX w.
Zabudowa małomiasteczkowa z przełomu XIX i XX w.
Zdewastowany cmentarz niemiecki

Wybrane zabytki miasta
Ratusz
Kościół barokowy pw. św. Andrzeja Boboli
Wieża ciśnień

Gospodarka

Obecnie w Białej Piskiej jest zlokalizowany drobny przemysł spożywczy i drzewny. W pobliżu miasta znajdują się pokłady torfu, wapienia łąkowego i rudy darniowej. Znajduje się tu przystanek PKP, PKS, ośrodek zdrowia, poczta, bank, restauracje, kawiarnie, funkcjonowało kino.

Kościoły

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej, należącej do dekanatu Biała Piska, diecezji ełckiej. W miejscowości znajduje się także kaplica ewangelicko-augsburska należąca do parafii w Piszu^[9].

Transport

Węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

58 Olsztynek – Szczytno – Pisz – Biała Piska – Szczuczyn
667 Biała Piska – Nowa Wieś Ełcka

Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 219 Olsztyn Główny – Ełk, z przystankiem osobowym Biała Piska, Od 1 lipca 2010 roku, przywrócono po 10 latach ruch pasażerski na całej długości linii.

Sport

W miejscowości działa klub piłki nożnej Znicz Biała Piska, założony w 1954 roku.

Zobacz też

Cmentarz żydowski w Białej Piskiej

Przypisy

↑ ^a ^b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
↑ ^a ^b Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Cień historii. „Białe” miasto na Mazurach. mazury24.eu, 14 maja 2020. [dostęp 2021-03-27]. (pol.).
↑ Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 23. ISBN 83-04-01090-9.
↑ Stanisław Achremczyk, Anna Andrusikiewicz, Jan Bałdowski: Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany. Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn 2001, s. 74. ISBN 83-86565-71-3.
↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 (pol.).
↑ IzabelaI. Lewandowska IzabelaI., Społeczność żydowska na ziemiach pruskich (Warmii i Mazurach) na przestrzeni dziejów. Zarys problematyki., „Znad Pisy”, t.8, 1999, s. 357 .
↑ ^a ^b Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-28] .
↑ ^a ^b Wulgarny rysunek i hasło „Tu jest Polska” na elewacji kaplicy ewangelickiej w Białej Piskiej. onet.pl, 6 sierpnia 2017. [dostęp 2017-08-07].
↑ Sieć Cittaslow z kolejnymi miastami [online], www.cittaslowpolska.pl, 28 października 2023 (pol.).
↑ GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-27]. (pol.).
↑ Biała Piska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

Bibliografia

Grzegorz Białuński: Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002, 237 str., ISBN 83-87643-97-1, ISSN 0585-3893.
Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 201–202

Linki zewnętrzne

Urząd miasta i gminy Biała Piska
Historia Żydów w Białej Piskiej na portalu Wirtualny Sztetl
Biała (6), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 173 .

[PopulacjaPowierzchnia-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).

[MP-2] Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).

[:1-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Cień historii. „Białe” miasto na Mazurach. mazury24.eu, 14 maja 2020. [dostęp 2021-03-27]. (pol.).

[4] Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1984, s. 23. ISBN 83-04-01090-9.

[5] Stanisław Achremczyk, Anna Andrusikiewicz, Jan Bałdowski: Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany. Agencja Fotograficzno-Wydawnicza „Mazury”, Olsztyn 2001, s. 74. ISBN 83-86565-71-3.

[6] Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 (pol.).

[7] IzabelaI. Lewandowska IzabelaI., Społeczność żydowska na ziemiach pruskich (Warmii i Mazurach) na przestrzeni dziejów. Zarys problematyki., „Znad Pisy”, t.8, 1999, s. 357 .

[:0-8] Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-05-28] .

[olsztyn.onet.pl-9] Wulgarny rysunek i hasło „Tu jest Polska” na elewacji kaplicy ewangelickiej w Białej Piskiej. onet.pl, 6 sierpnia 2017. [dostęp 2017-08-07].

[10] Sieć Cittaslow z kolejnymi miastami [online], www.cittaslowpolska.pl, 28 października 2023 (pol.).

[autonazwa1-11] GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-27]. (pol.).

[populacja2016-12] Biała Piska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Miasta na prawach powiatu	Elbląg Olsztyn
Miasta powiatowe	Bartoszyce Braniewo Działdowo Ełk Giżycko Gołdap Iława Kętrzyn Lidzbark Warmiński Mrągowo Nidzica Nowe Miasto Lubawskie Olecko Ostróda Pisz Szczytno Węgorzewo
Miasta gminne	Barczewo Biała Piska Biskupiec Bisztynek Dobre Miasto Frombork Górowo Iławeckie Jeziorany Kisielice Korsze Lidzbark Lubawa Mikołajki Miłakowo Miłomłyn Młynary Morąg Olsztynek Orneta Orzysz Pasłęk Pasym Pieniężno Reszel Ruciane-Nida Ryn Sępopol Susz Tolkmicko Wielbark Zalewo

Miasta	Biała Piska Orzysz Pisz Ruciane-Nida
Gminy miejsko-wiejskie	Biała Piska Orzysz Pisz Ruciane-Nida

Przynależność wojewódzka	okręg mazurski (1945–46) woj. olsztyńskie (od 1946)
Miasta	Biała Piska (Biała) Orzysz Pisz Ruciane-Nida (od 1966)
Osiedla (1954–72)	Ruciane (1958–65)
Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75)	Biała Piska (Biała) (1946–54 i od 1973) Drozdowo (1945 i 1946–54) Drygały (1945–54) Karwica (1945) Karwik (1945–46) Kocioł (1945) Kożuchy (1945–46) Kumielsk (1946–54) Mikosze (1945) Okartowo (Okertowo) (1945–46) Orzysz (1946–54 i od 1973) Pietrzyki (1945–46) Pisz (1946–54 i od 1973) Rostki (1945) Różyńsk Wielki (Rosińsko) (1945–54) Ruciane-Nida (od 1973) Trzonki (1946–54) Turośl (1945) Turowo (1945) Wejsuny (1945 i 1946–54) Wiartel (1945–54)
Gromady (1954–72)	Biała Piska (1954–72) Bogumiły (1954–61) Chmielewo (1954–61) Ciesina (1954–71) Dąbrówka (1954–72) Drygały (1954–72) Kożuchy (1954–59) Kumielsk (1954–72) Nowe Guty (1954–57) Orłowo (1954–57) Orzysz (1954–72) Pianki (1954–57) Pisz (1954–72) Pogorzel Wielka (1954–59) Rostki (1954–57) Różyńsk Wielki (1954–72) Ruciane (← 1955–57) Skarzyn (1954–71) Stare Guty (1954–61) Szczechy Wielkie (1954–72) Turośl (1971–72) Wejsuny (1954–72) Wiartel (1954–71)