Jeziorany – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Jeziorany

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia.

Jeziorany

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek i kościół św. Bartłomieja
Herb
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Jeziorany
Prawa miejskie	5 lutego 1338
Burmistrz	Łukasz Szpara
Powierzchnia	3,41 km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	3258[1][2] 955,4 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 89
Kod pocztowy	11-320
Tablice rejestracyjne	NOL
Położenie na mapie gminy Jeziorany Jeziorany
Położenie na mapie Polski Jeziorany
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Jeziorany
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego Jeziorany
53°58′43″N 20°44′47″E/53,978611 20,746389
TERC (TERYT)	2814064
SIMC	0964703
Urząd miejski pl. Zamkowy 4 11-320 Jeziorany
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Jeziorany (dawniej Zybork, niem. Seeburg) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, nad rzeką Symsarną, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Jeziorany. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Jeziorany leżą na historycznej Warmii^[3], na obszarze dawnego pruskiego terytorium plemiennego Barcji^[4]. Uzyskały lokację miejską w 1338 roku^[5].

Według danych z 1 stycznia 2018 Jeziorany liczyły 3258 mieszkańców^[1].

W okolicy znajduje się kilka jezior. Największe z nich to Jezioro Luterskie – 691,1 ha, głębokość do 20,7 m (ośrodek wypoczynkowy w miejscowości Lutry), Blanki, Ławki i Pierścień. Ciekawy punkt widokowy na serpentynie drogowej w rejonie wsi Radostowo. W rejonie wioski Ustnik zlokalizowane są rozlewiska rzeki Symsarny z rezerwatem dzikiego ptactwa, o powierzchni 32 hektarów (miejsce lęgowe i wypoczynkowe dla około 50 gatunków ptaków, takich jak: perkoz zausznik, bekas dubelt, biegus mały, rycyk).

W pobliżu Jezioran, koło wsi Krokowo, znajdowały się osady pruskie. Prawdopodobnie na wzgórzu, zwanym Świętą Górą (179 m n.p.m.), w czasach Prusów miały miejsce obrzędy religijne.

Założycielem Jezioran był biskup warmiński Herman z Pragi, który położył duże zasługi przy uregulowaniu granic biskupstwa i dominium warmińskiego oraz zasiedleniu południowej Warmii. W zastępstwie biskupa przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił w 1338 roku kanonik braniewski Mikołaj i wójt biskupi Henryk von Luter. Zasadźcą został Henryk Wandepfaffe. Miastu przydzielono 110 włók ziemi, z tego 11 włók należało do sołtysa, 6 stanowiło uposażenie kościoła, jedną zarezerwowano jako pastwisko na potrzeby zamku, jedną przeznaczono na zabudowę miasta. Murowany zamek biskupów warmińskich wybudowano po 1350 r. Była to budowla siostrzana do zamku w Reszlu, dwuskrzydłowa z narożną wieżą typu bergfried, poprzedzona od wschodu małym przedzamczem. W 1414 miasto zostało spalone przez wojska polskie.

W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie regionu z miastem do Korony Polskiej, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia. Jeszcze w tym samym roku wojska biskupie wierne Zakonowi Krzyżackiemu wyparły z Jezioran oddziały Związku Pruskiego. Rok później miał miejsce bunt mieszczan przeciwko biskupowi, miasto poddaje się Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1461 po długim oblężeniu miasto zostaje zdobyte przez wojska biskupie, w 1462 nieudana próba zdobycia miasta przez wojska krzyżackie. Ostatecznie na mocy pokoju toruńskiego w 1466 potwierdzono przynależność Warmii, w tym Jezioran, do Polski. W I poł. XVI w. nastąpił szybki rozwój gospodarczy, w 1587 ludność zostaje zdziesiątkowana przez epidemię dżumy. W 1656 miasto zostaje opanowane i zniszczone przez elektora Fryderyka Wilhelma. W latach 1703–1716 miasto jest okupowane przez Szwedów.

Po I rozbiorze Polski w 1772 miasto znalazło się w zaborze pruskim. W 1783 uderzenie pioruna w główną wieżę zamku wywołuje pożar budowli, a następnie większej części zabudowy miejskiej. Odbudowano ją z użyciem cegły pozyskiwanej ze spalonego zamku, zachowała się jedynie dolna część głównego skrzydła zachodniego ze sklepionymi piwnicami. Mury obronne miały trzy bramy: Mostową, Młyńska i reszelską, zostały wzniesione po 1360 r. Skala odbudowy była na tyle imponująca, że wspominał nawet o tym biskup Ignacy Krasicki. W 1807 miały miejsce długotrwałe walki o miasto pomiędzy wojskami napoleońskimi a rosyjskimi^[6]. Szyldy sklepowe na fotografiach sprzed II wojny światowej świadczą o polskim pochodzeniu części mieszkańców Jezioran, jednak w czasie plebiscytu nie odnotowano głosów za Polską.

1 lutego 1945 roku siły niemieckie zostały wyparte z miasta przez jednostki 50 armii II Frontu Białoruskiego^[7]. W wyniki powojennych zmian granic państwowych Jeziorany zostały ponownie włączone do Polski. Początkowo przynależały administracyjnie do okręgu mazurskiego, a w 1946 zostały włączone do nowo powstałego województwa olsztyńskiego. Więcej zniszczeń niż uszkodzenia wojenne przyniosły późniejsze zaniedbania, w wyniku których rozebrano znaczną część jego historycznej zabudowy. Jeziorany do 1954 roku były siedzibą gminy Radostowo. W czasach Polski Ludowej powstały zakłady mleczarskie, wyłuszczarnia nasion, elewator zbożowy i wylęgarnia drobiu^[8]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do tzw. małego województwa olsztyńskiego. 19 lipca 1985 roku na placu Jedności Narodowej odsłonięto obelisk ku czci jednostek radzieckich, które w 1945 roku zajęły miasto^[7].

• Piramida wieku mieszkańców Jezioran w 2014 roku^[1].

• gotycki kościół św. Bartłomieja z 1390 r. przy rynku (według tradycji miał, być ukończony w 1345 r.). Kościół powstał w typowej dla Warmii formie trójnawowej hali, a wieża zachodnia została wciągnięta w obręb korpusu nawowego^[9]. Wzniesiony jako trójnawowa hala bez chóru o czterech przęsłach, na planie zapożyczonym z kościoła św. Jana w Ornecie. W 1912 r. kościół był poddany gruntownej renowacji, połączonej z rozbudową korpusu o dwa przęsła wschodnie, a wieża nadbudowana została o dwie kondygnacje^[9]. Sklepienia pochodzą z wczesnego XVI w. i prezentują bogate warianty form gwiazdy, na wzór gdańskiego kościoła Mariackiego^[9]. Na bramie umieszczono cenną kołatkę – jeden z rzadkich okazów sztuki odlewniczej. Wyposażenie kościoła w większości barokowe. Ołtarz główny z warsztatu Jana Chryzostoma Schmidta z Reszla pochodzi z 1734 roku
• resztki piwnic zamku biskupów warmińskich (obecnie budynek Urzędu Miejskiego przy Placu Zamkowym) oraz gotyckich murów miejskich (ok. 110 metrów).
• kaplica św. Krzyża przy skrzyżowaniu ulic Kopernika, Kajki i Mickiewicza, służąca obecnie jako dom pogrzebowy. Renesansowa, pokaźna, prostego kształtu, elewacje pocięte pilastrami, ośmioboczna wieżyczka z baniastym hełmem nad wieżyczką z 1623. Wewnątrz renesansowy ołtarz i dwa barokowe krucyfiksy^[6].
• kościół poewangelicki, obecnie rzymskokatolicki filialny św. Jadwigi Królowej przy ulicy Mickiewicza (w połowie XIX w. nauczycielem w miejscowej szkole ewangelickiej był Herman Pełka).
• spichlerze
• gmach poczty
• willa „Zameczek”
• domy i kamieniczki
• warmińskie kapliczki przydrożne
• rynek i pozostałości rzadko występującego rynku przelotowego, z główną ulicą (obecnie ulica Kajki) przechodzącą przez środek placu. W miejscu obecnego skweru z pomnikiem znajdował się budynek ratusza.
• na terenie obecnej remizy straży pożarnej znajdował się cmentarz żydowski.

W średniowieczu miasto posiadało trzy bramy wjazdowe. Na stokach Wzgórza zamkowego znajdowały się ogrody w stylu włoskim.

• 
  Kościół św. Bartłomieja
• 
  Urząd Miejski z pozostałościami zamku
• 
  Kaplica św. Krzyża
• 
  Kościół św. Jadwigi Królowej
• 
  Gmach poczty
• 
  Willa „Zameczek”

Przez miasto przechodzą drogi:

• 593 Miłakowo – Dobre Miasto – Jeziorany – Reszel
• 595 Jeziorany – Barczewo

Ok. 9 km na wschód od miasta funkcjonuje lądowisko Kikity.

W mieście znajduje się stacja kolejowa na rozebranej w 2013/2014 roku linii kolejowej Czerwonka – Корнево (224).

• Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn 1993

• Architektura mieszkalna Jezioran na stronie Domu Warmińskiego
• Jeziorany Online
• Historia Żydów w Jezioranach na portalu Wirtualny Sztetl
• Jeziorany al. Zybork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 574 .