Biuro Odszkodowań Wojennych – Wikipedia, wolna encyklopedia

Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) – urząd funkcjonujący przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie w latach 1945–1947, powołany w miejsce istniejącego w 1944 r. Resortu Odszkodowań Wojennych Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, mający za zadanie oszacowanie strat wojennych poniesionych przez Polskę w okresie II wojny światowej w latach 1939–1945^[1]. Biuro zajmowało się ustaleniem oraz oszacowaniem strat wojennych, jakie poniosło państwo polskie, a także osoby prywatne, w dziedzinie dóbr materialnych oraz kulturalnych, koordynując prace związane z przeprowadzeniem odszkodowań i rewindykacji^[2] .

 Osobne artykuły: Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej i Straty osobowe Polski w czasie II wojny światowej.

W manifeście lipcowym z 1944 r. ogłoszono utworzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego składającego się z 13 resortów. Jednym z członków PKWN stał się Emil Sommerstein powołany na stanowisko Kierownika Resortu Odszkodowań Wojennych^[3]. Dekretem z 27 września 1944 r. ustalono zakres działania resortu, do którego należały następujące sprawy^[4]:

• ustalenie i oszacowanie szkód wojennych, jakie poniosło państwo polskie oraz samorządy, osoby fizyczne i osoby prawne w dziedzinie dóbr materialnych i kulturalnych wskutek II wojny światowej,
• udział w działaniach zmierzających do uzyskania odszkodowań wojennych od Niemiec i ich sojuszników,
• uczestnictwo w międzynarodowych działaniach i organizacjach odbudowy i pomocy związanych ze sprawami szkód wojennych.

Po przekształceniu PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej dotychczasowi kierownicy resortów zostali powołani na stanowiska ministrów. W składzie rządu zabrakło jednak ministra odpowiedzialnego za sprawy odszkodowań wojennych^[5]. Zgodnie z uchwałą Rady Ministrów z 6 stycznia 1945 r. miejsce resortu zajęło Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów^[6]. Na stanowisku pozostał Emil Sommerstein jako dyrektor biura w okresie od 31 grudnia 1944 r. do 28 lipca 1945 r.^[7].

Zadaniem tej organizacji było oszacowanie całkowitej wartości strat wojennych Polski powstałych w wyniku okupacji niemieckiej ziem polskich w latach 1939–1945^[a][1]. Biuro prowadziło działalność do 1 kwietnia 1947 r., gdy na mocy uchwały Rady Ministrów z 9 stycznia 1947 r. zostało zlikwidowane. Jego zadania w kwestii strat w gospodarce przejął Centralny Urząd Planowania, a w zakresie szkód prywatnych Ministerstwo Administracji Publicznej^[8].

Biuro było naczelną instytucją sprawującą kontrolę nad swoimi filiami przy innych ministerstwach oraz własnymi placówkami terenowymi, których zadaniem było zinwentaryzowanie oraz rejestracja zniszczeń i strat. Niezależnie od własnej struktury organizacyjnej Biuro Odszkodowań Wojennych współpracowało również z urzędami miejskimi i gminnymi, jednostkami samorządowymi, organizacjami zawodowymi i instytucjami jak Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych itp.^[1].

Dane na temat zniszczeń wojennych zbierane przez te wszystkie instytucje spływały do BOW. Od lipca 1945 r. dane takie rejestrował także Główny Urząd Statystyczny, który szacował m.in. zniszczenia w przemyśle od stopnia dewastacji małych zakładów rzemieślniczych po zakłady przemysłowe powyżej 1000 pracowników^[9].

Pracownicy biura przez dwa lata dokumentowali dane dotyczące tego zagadnienia, publikując finalnie w 1947 r. efekt swojej pracy w postaci oficjalnego raportu zatytułowanego Sprawozdanie Biura Odszkodowań Wojennych w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski 1939–1945. Raport ten wskazywał ogromne straty w ludziach, majątku narodowym oraz dorobku kulturowym, starając się precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie: „Ile kosztowała Polskę II wojna światowa?”^[1].

Biuro Odszkodowań Wojennych obliczyło wartość wszystkich zniszczeń i rabunków na łączną kwotę 258 miliardów przedwojennych złotych^[10], co stanowiło równowartość ok. 50 miliardów dolarów amerykańskich (w 1939 r.). Powyższe straty, po przeliczeniu na wartość z 2004 r., wynosiły ok. 650-700 miliardów dolarów amerykańskich. Straty biologiczne Polski według obliczeń biura wyniosły natomiast nieco ponad 6 mln osób – w tym ok. 3 mln Polaków oraz 3 mln obywateli polskich narodowości żydowskiej^[11].

• Barbara Bielawna: Materiały źródłowe w zasobach Archiwum Państwowego w Poznaniu dotyczące strat miasta Poznania powstałych w związku z wojną i okupacją niemiecką w latach 1939–1945. W: Andrzej Sakson, Andrzej Skarzyński (red.): Raport o stratach wojennych Poznania 1939–1945. Poznań: Wydawnictwo Miejskie, 2008, s. 46–54. ISBN 978-83-7503-039-6.
• Witold Góralski: Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2004. ISBN 978-83-89607-30-0.
• Andrzej Jezierski: Historia gospodarcza Polski. Warszawa: Wydawnictwo Key Text, 2010. ISBN 978-83-87251-71-0.
• Czesław Madajczyk: Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
• Praca zbiorowa, Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945, Warszawa: Biuro Odszkodowań Wojennych, 1947 .

• Opis materiałów zgromadzonych przez Resort Odszkodowań Wojennych i Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie zarchiwizowanych w Archiwum Akt Nowych.
• Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945 w bibliotece sejmowej.
• Dokumenty dotyczące strat wojennych Polski na stronie Parlamentarnego Zespołu ds. Oszacowania Wysokości Odszkodowań Należnych Polsce od Niemiec za Szkody Wyrządzone w trakcie II Wojny Światowej.