Cienie zapomnianych przodków (film) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy filmu z 1964 roku. Zobacz też: powieść Mychajła Kociubyńskiego.

Cienie zapomnianych przodków – ukraiński film z 1964 roku w reżyserii Siergieja Paradżanowa, ekranizacja noszącej ten sam tytuł powieści Mychajła Kociubyńskiego.

Podobnie jak tekst Kociubyńskiego, niegdyś zakazany film Paradżanowa był próbą wejścia w duchowy świat Hucułów – jednej z najstarszych grup etnicznych Karpat, pasterzy kultywujących tradycyjny styl życia i będących aż do XX wieku żywym reliktem archaicznej kultury^[1]. Pełne mistyki, symboliki religijnej i narodowej dzieło stanowiło wyłom w zdominowanej przez ideologię kinematografii radzieckiej^[2]. Film przyniósł Paradżanowowi międzynarodowe uznanie i przybliżył światowej kulturze piękno oryginalnych huculskich tradycji, muzyki i wierzeń ludowych. Obraz jest powszechnie uważany za arcydzieło kinematografii^[3]. Film znanego już wówczas Paradżanowa stał się legendą, wpłynął inspirująco na rozwój sztuki filmowej w ZSRR i na Ukrainie^[4].

W niewielkiej huculskiej wsi w Karpatach młody chłopak Iwan zakochuje się w Mariczce – córce człowieka, który zabił jego ojca. Iwan i Mariczka znali się już od dzieciństwa, a ich rodziny żywiły do siebie od zawsze wielką wrogość. Po śmierci ojca Iwan zmuszony jest opuścić wieś i podjąć pracę jako parobek. Podczas jego nieobecności Mariczka, próbując uratować zagubioną owcę, wpada do rwącego nurtu rzeki i ginie.

Iwan wraca do wsi i wpada w rozpacz po ujrzeniu ciała Mariczki. W jego życiu nie ma radości póki nie spotyka innej kobiety, Pałagny. Iwan i Pałagna biorą ślub. Odbywa się tradycyjne huculskie wesele, podczas którego, zgodnie z pradawną huculską tradycją, nowożeńcy mają zawiązane oczy i związani są jarzmem. Małżeństwo nie daje jednak parze radości, gdyż Iwan owładnięty jest wspomnieniami o swej dawnej ukochanej. Odtrącona przez męża Pałagna angażuje się w romans z molfarem (czarownikiem) Jurą. Iwan coraz bardziej pogrąża się w świecie swych przeżyć wewnętrznych.

Odkrycie romansu Jury i Pałagny wzbudza w Iwanie poczucie głębokiego osamotnienia. Po bójce z kochankiem żony śmiertelnie ugodzony w głowę Iwan udaje się do lasu, gdzie spotyka zjawę o wyglądzie Mariczki. Podąża za nią i umiera w chwili, gdy próbuje dotknąć swojej ukochanej. Ostatnią sceną filmu jest tradycyjny huculski pogrzeb Iwana, w trakcie którego wokół trumny odbywają się radosne zabawy.

Film jest przykładem ukraińskiego kina poetyckiego, które powstało podczas tak zwanej odwilży, zapoczątkowanej przez Nikitę Chruszowa. Był to specyficzny kierunek w narodowej kinematografii, który wyróżniał się między innymi szczególnym sposobem montażu, wieloznacznością, szerokim wykorzystaniem motywów zaczerpniętych z folkloru^[5].

Podobnie jak i w innych filmach należących do tego nurtu, w „Cieniach zapomnianych przodków” szeroko wykorzystano symbole, również o pochodzeniu ludowym. Uwagę przyciąga zwłaszcza obraz owcy (jako symbolu straty życiowej, śmierci) oraz kozicy (będącej symbolem nieosiągalnego szczęścia). Czas filmowy odmierzany jest porami roku i porami życia głównego bohatera; jego konstrukcja oparta jest na porządku rytualnym. Historię głównego bohatera pokazano jako konsekwentny ciąg zdarzeń stanowiących kluczowe elementy życia: dzieciństwo–młodość–inicjacja–ślub–śmierć (przy czym znaczące są dwie sceny obmywania Iwana, które upodobniają się do siebie pod względem symbolicznym – obmywanie przed weselem i po śmierci, symbolizujące z jednej strony pożegnanie z życiem dotychczasowym, a z drugiej strony – pożegnanie z życiem w ogóle)^[6].

W wielu epizodach widoczne są rysy poetyki surrealistycznej, zwłaszcza wtedy, gdy ukazane zostaje działanie podświadomości bohaterów, którzy znajdują się na pograniczu życia i śmierci. W momencie, gdy od uderzenia w głowę ginie ojciec Iwana, jego wzrok wewnętrzny widzi sylwetki przebiegających powoli czerwonych koni. Gdy podobne uderzenie staje się przyczyną agonii Iwana, ten w strasznym półśnie zanurza się w świecie zmarłych, w którym spotyka swą ukochaną Mariczkę^[7].

Zaczerpnięte z mitologii huculskiej elementy nadprzyrodzone, którymi „Cienie zapomnianych przodków” są przesycone, nie mają w filmowym świecie przedstawionym wyraźnego zabarwienia fantastycznego – są one organiczną częścią składową świata bohaterów, którzy nabywają nowego wcielenia czy magicznych właściwości w zależności od przedstawionej sytuacji. Kosmos utworu zbudowany jest wokół postaci głównego bohatera. Świat jego przeżyć wewnętrznych powiązany jest z odpowiednią gamą kolorystyczną. Czyste kolory karpackiej przyrody towarzyszą bohaterowi tylko wtedy, gdy zachowuje on równowagę emocjonalną, natomiast okres jego degeneracji i kilkuletniej depresji pokazany jest na taśmie czarno-białej^[8].

Odpowiednim przełomowym wydarzeniom z życia Iwana odpowiadają nawet w przybliżeniu pory roku – miłość do Mariczki rozgrywa się na tle pysznych krajobrazów lata, rozpacz po jej śmierci i śmierć samego Iwana następuje na tle krajobrazu zimowego^[9].

Twórcy ukraińskiego kina poetyckiego nie traktowali dialogów jako niezbędnej części filmu. Dialogiem stała się natomiast warstwa muzyczna, która niejednokrotnie pełniła funkcję języka, którym porozumiewali się ze sobą bohaterowie. W „Cieniach zapomnianych przodków” tę rolę pełniły zwłaszcza kołomyjki, wyrażające miłość Mariczki do Iwana językiem muzycznym. Najważniejsze miejsce w filmie zajmuje huculski folklor muzyczny w wykonaniu autentycznych jego twórców. Huculskimi motywami muzycznymi przepełnił film kompozytor Myrosław Skoryk^[10].

Widz filmu mógł zanurzyć się w autentyczny świat Karpat również dzięki zachowaniu w wypowiedziach bohaterów cech charakterystycznych gwary huculskiej. Nie zawsze zrozumiały dla widza ukraińskojęzycznego dialekt nadaje światu przedstawionemu w filmie cech archaiczności, oddalenia i pozaczasowości^[11].

Twórcy filmu zadbali o wierne odtworzenie kultury i obrzędowości huculskiej. Bohaterowie filmu ubrani są w autentyczne huculskie stroje, takie jak hunie (kożuchy), postoły (buty), kapczary (ciepłe skarpety), czeresy (pasy męskie)^[12]. Zwracają uwagę charakterystyczne nakrycia głowy (na przykład czilci Pałagny w trakcie wesela czy uplitki Mariczki)^[12].

Bardzo wiele elementów zaczerpnięto z huculskiego folkloru muzycznego. W całym filmie wykorzystywane są kołomyjki, będące podstawową formą piosenkową Hucułów. Ich zawartość różni się w zależności od zawartości fabularnej (w filmie występują takie rodzaje kołomyjek jak kołomyjka-kronika, kołomyjka miłosna, kołomyjka dziecięca). We fragmentach związanych ze świętami zimowymi kilkukrotnie pojawiają się kolędy, a w scenach weselnych – ładkannia (pieśni weselne)^[12].

W filmie wykorzystano wiele charakterystycznych dla Huculszczyzny instrumentów muzycznych – drymba (drumla), trembita, flojara, kałataczka, duda i inne^[13].

Fragmentarycznie przedstawione są obrzędy kalendarzowe i rodzinno-bytowe^[13].

• Cienie zapomnianych przodków w bazie IMDb (ang.)