Czas pracy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Treść tego artykułu od 2024-08 należy opracować w taki sposób, aby nie uwypuklała nadmiernie polskiej specyfiki / aby nie zawężała się tylko do polskich warunków
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Czas pracy – pojęcie prawne określające długość czasu pracy danego pracownika. W określonym dla pracownika czasie pracy pozostaje on w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.

Wymiar czasu pracy obowiązuje w danym okresie rozliczeniowym, na jego podstawie planowany i rozliczany jest czas pracy. Czas pracy zależy również od rodzaju zawartej umowy oraz wyznaczonego w nim etatu. Okres rozliczeniowy to na przykład: jeden tydzień lub jeden miesiąc; najdłuższy to 12 miesięcy. W wybranym okresie rozliczeniowym planowane są zadania dla pracowników, po jego upływie następuje rozliczenie każdej zatrudnionej osoby i przepracowanych przez nią godzin^[1][2].

Norma czasu pracy – maksymalna liczba godzin, którą zatrudniony może przepracować w jednej dobie lub w tygodniu pracy.

W Polsce obowiązuje zasadniczo 40-godzinny tydzień pracy (przeciętnie pięciodniowy). Czas pracy w ciągu jednego dnia wynosi 8 godzin na dobę, pozostałe godziny to godziny nadliczbowe^[3]. Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym^[1][4].

Zgodnie z Kodeksem pracy (art. 129 § 1 i art. 130) czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy (w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym 4 miesięcy). Na tej podstawie ustala się liczbę godzin do przepracowania przez pracownika^[4][5].

Zgodnie z art. 130 § 1 Kodeksu pracy w celu wyznaczenia wymiaru czasu pracy w danym okresie rozliczeniowym należy^[4][5][1]:

1. przemnożyć 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających do przepracowania w okresie rozliczeniowym (dla miesięcznego okresu rozliczeniowego jest to 4),
2. dodać do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczbę dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku,
3. odjąć po 8 godzin za każde święto (wolne od pracy) przypadające w dniu innym niż niedziela.

Obliczony zgodnie z powyższą metodyką wymiar czasu pracy pracownika w okresie rozliczeniowym obniża się o liczbę godzin usprawiedliwionej nieobecności w pracy, przypadających do przepracowania w czasie tej nieobecności, zgodnie z przyjętym rozkładem czasu pracy. Do okresów usprawiedliwionej nieobecności w pracy należą m.in. niezdolność do pracy z powodu choroby czy urlop. Za każde święto występujące w okresie rozliczeniowym i przypadające w innym dniu niż niedziela należy obniżyć wymiar czasu pracy o 8 godzin. Dni świąteczne będące w Polsce dniami ustawowo wolnymi od pracy wymienia ustawa o dniach wolnych od pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1920)^[4][5].

Ponadto, gdy jedno święto przypada w sobotę (np. 11 listopada 2017 r.) konsekwencją sobotniego święta będzie obowiązek udzielenia pracownikom zatrudnionym w podstawowej organizacji czasu pracy, w której dniem wolnym z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy jest sobota, jednego dodatkowego dnia wolnego w okresie rozliczeniowym obejmującym występowanie tego święta^[5].

Dla pracowników zatrudnionych na niepełnym etacie, wymiar czasu pracy ulega obniżeniu proporcjonalnie do liczby godzin na pełnym etacie. Przykładowo, dla pracownika zatrudnionego na 1/2 etatu wymiar czasu pracy wyniesie 80 godzin, jeżeli w danym miesiącu wymiar czasu pracy wynosi 160 godzin, natomiast dla pracownika zatrudnionego na 3/4 etatu wymiar czasu pracy wyniesie w tym przypadku 120 godzin (3/4 × 160).

Kodeks pracy przewiduje także inne formy zorganizowania czasu pracy pracownika (m.in. system przerywany czy weekendowy) oprócz podstawowego systemu czasu pracy, w którym pracownik pracuje nie dłużej niż 8 godzin na dobę w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy. System czasu pracy to zbiór reguł normujących czas pracy w danym zakładzie pracy. Stosowanie określonego systemu czasu pracy powinno wynikać z układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub z obwieszczenia^[4].

Ze względu na charakter pracy stosuje się skrócony czas pracy (w szczególności w warunkach szkodliwych), przedłużony czas pracy (pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu); lub równoważny czas pracy, w którym przekroczenie dobowych lub tygodniowych norm czasu pracy zostaje wyrównane krótszym czasem pracy w innych dniach lub tygodniach (usługi, handel, transport).

Najczęściej spotykany i stosowany system czasu pracy. Czas pracy nie przekracza 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Przewiduje się możliwość wypracowania maksymalnie 8 godzin nadliczbowych – tygodniowy czas pracy nie może przekroczyć 48 godzin.

Dobowy wymiar czasu może być przedłużony do 12 godzin w okresie rozliczeniowym (nie przekraczający jednego miesiąca), a przy określonych rodzajach prac – nawet do 16 albo 24 godzin.

• przedłużony wymiar czasu pracy do 12 godzin – można przedłużyć dobowy wymiar czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy powinien być równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub też dniami wolnymi od pracy.
• przedłużony dobowy wymiar czasu pracy – można przedłużyć dobowy wymiar czasu pracy, jednak nie więcej niż do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym, także nieprzekraczającym jednego miesiąca. System może obowiązywać przy pracach, które polegają na dozorze urządzeń lub też związanych z pozostawaniem w pogotowiu do pracy.
• przedłużony dobowy wymiar czasu pracy – można przedłużyć dobowy wymiar, ale nie więcej niż do 24 godzin w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca. Ten system często jest stosowany przy pilnowaniu mienia lub też ochronie osób.

W zadaniowym systemie czasu pracy pracownik decyduje o swoim rozkładzie czasu pracy, a pracodawca kontroluje wykonanie zleconych zadań. Pracownik ustala z pracodawcą zakres zadań, dodatkowo pracodawca samodzielnie decyduje o dacie ich wykonania.

Rozkład czasu pracy może przewidywać jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Pracownik rozpoczyna pracę dwa razy w tej samej dobie pracowniczej. Przerwa nie jest wliczana do czasu pracy, ale przysługuje za nią wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.

System czasu pracy, w którym praca jest wykonywana przez mniej niż 5 dni w tygodniu. Praca jest wykonywana przez mniej niż pięć dni w tygodniu, dobowy wymiar czasu pracy ulega przedłużeniu. Nie może być ono jednak dłuższe niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca. Taki system może być wprowadzony na pisemny wniosek pracownika.

System, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. Dopuszcza się tu także przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym, który nie przekracza jednego miesiąca.

Od połowy XIX do połowy XX w. czas pracy został skrócony z 80–90 h do 40–48 h na tydzień, w wyniku zarówno wzrostu sił wytwórczych i wydajności pracy, jak i walki prowadzonej przez robotników o skrócenie czasu pracy; postulat 8-godzinnego dnia pracy został wysunięty w 1866 r. przez Kongres Robotników w Baltimore i Kongres I Międzynarodówki w Genewie; w 1899 r. Kongres II Międzynarodówki obradujący w Paryżu wysunął postulat 8-godzinnego dnia pracy jako główne hasło manifestacji pierwszomajowych.^{[potrzebny przypis]} W sowieckiej Rosji 1917 wprowadzono 8-godzinny dzień i 48-godzinny tydzień pracy;^[6] 1918–21 norma 8-godzinnego dnia pracy rozpowszechniła się w rozwiniętych krajach zachodnich. W 1919 Międzynarodowa Konferencja Pracy uchwaliła konwencję, zwaną od miejsca obrad waszyngtońską, ustanawiającą jako normę międzynarodową 8-godzinny dzień i 48-godzinny tydzień pracy^[7]. Po II wojnie światowej kontynuowane jest skracanie czasu pracy, przede wszystkim przez wprowadzenie 5-dniowego tygodnia pracy, przy tygodniowej normie od 40 do 45 godzin.^{[potrzebny przypis]}

• 1918 – wydano dekret, wprowadzający 8-godzinny dzień pracy, w tym 6-godzinny w sobotę^[8];
• 1919 – wprowadzono ustawę o 46-godzinnym tygodniu pracy^[9]
• 1933 – przedłużono czas pracy w sobotę do 8 godzin^[10]
• 1946 – przywrócono 46-godzinny tydzień pracy^[11]
• 1972 – wprowadzono dodatkowe dni wolne od pracy i stopniowo zwiększano ich liczbę z tym, że tylko pracownicy, których czas pracy wynosił 46 godz. tygodniowo, korzystali z nich bez przedłużania dziennej normy w pozostałe dni tygodnia^[12].
• 1981 – zaczęto stopniowo wprowadzać normę czasu pracy wynoszącą średnio 42 godz. tygodniowo^[13].
• 1983 – wprowadzona możliwość przywrócenia 46-godzinnego tygodnia pracy „w zakładach pracy o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej lub obronności państwa oraz w zakładach użyteczności publicznej i innych zakładach zaspokajających potrzeby ludności (…) jeżeli jest to niezbędne dla realizacji ważnych zadań gospodarczych” (do końca 1985)^[14]
• 23 sierpnia 2013 r. – weszła w życie ustawa z 12 lipca uelastyczniająca czas pracy^[15], wprowadzająca do Kodeksu Pracy przepisy ustawy antykryzysowej, obowiązującej w latach 2009–2011^[16]. Wydłuża ona okres rozliczeniowy czasu pracy z 4 do 12 miesięcy oraz wprowadza tzw. ruchomy czas pracy. Zachowane zostało prawo do nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku w ciągu doby i 35-godzinnego w ciągu tygodnia^[17][18].

Jedną z proponowanych reform prawa pracy jest zmniejszenie wymiaru etatu do 4 dni roboczych na tydzień, zamiast obecnych 5 dni, przy zachowaniu tego samego wynagrodzenia. Argumenty przedstawiane na rzecz takiego rozwiązania przywołują m.in. 8 tygodniową próbę przeprowadzoną w firmie w Nowej Zelandii, we współpracy z Uniwersytetem w Auckland. Badanie to dało przesłanki, że taki tydzień pracy może zwiększać produktywność pracownika i zmniejszać ogólne koszty pracy. Zaobserwowano w nim także redukcję deklarowanego poziomu stresu. Niektórzy sygnatariusze kampanii na rzecz informatyzacji i inwestycji w edukację społeczeństwa twierdzą nawet, że w okolicach 2049 roku normą będzie praca w wymiarze pełnego etatu wynoszącego 2 dni na tydzień. Propozycje takie pojawiały się na łamach gazet, od prawicowego „(Evening) Standard” do lewicowego „The Guardiana”^{[19][20][21][22]}.

4 dniowy tydzień pracy (32 godziny w tygodniu) został w 2019 r. jednym z postulatów brytyjskiej Partii Pracy.^[23] W 2022 r. Partia Razem opracowała projekt skrócenia tygodnia pracy w Polsce do 4 dni^[24].

• Prawo pracy
• Elastyczny czas pracy
• Ewidencja czasu pracy

• Kodeks pracy – Dział VI – Czas pracy. regiopraca.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-22)].
• Czas pracy w konwencjach i zaleceniach Międzynarodowej Organizacji Pracy (ang.)