Edward Dembowski – Wikipedia, wolna encyklopedia

Edward Dembowski

Późniejsza podobizna z dagerotypu[1]
Data i miejsce urodzenia	31 maja 1822 Klementowice
Data i miejsce śmierci	27 lutego 1846 Podgórze
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Edward Dembowski herbu Jelita^[3] (ur. 31 maja 1822^[4], zm. 27 lutego 1846) – polski działacz lewicy niepodległościowej (Związek Narodu Polskiego), filozof, krytyk literacki, publicysta, pisarz i organizator powstania krakowskiego w 1846.

Był synem Julii z Kochanowskich i konserwatywnego kasztelana – wojewody Królestwa Polskiego Leona Dembowskiego. Z racji szlacheckiego pochodzenia, kontrastującego z radykalnymi poglądami społecznymi, nazywano go „czerwonym kasztelanicem”. W czasie studiów znajdował się pod wpływem Hegla i utopijnych socjalistów francuskich.

W 1841 zadebiutował w warszawskim „Czasie” rozprawą Filozoficzność i Pani Ziemięcka. W latach 1842–1843 wydawał w Warszawie „Przegląd Naukowy”, pismo młodej, niepodległościowej inteligencji, jedno z ważniejszych czasopism tamtego czasu. Kilka znaczących rozpraw opublikował w poznańskim „Roku” (O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim, Kilka słów o pojęciu poezji, Kilka myśli o eklektyzmie). Finansował też almanach młodych pisarzy Jaskułka.

Organizator nieudanego powstania krakowskiego, które wybuchło w lutym 1846 roku w Krakowie i okolicach. Formalnie pełnił funkcję sekretarza dyktatora Jana Tyssowskiego, w praktyce stał się faktycznym przywódcą ruchu. Zginął 27 lutego 1846 roku, gdy wojska austriackie ostrzelały procesję patriotyczną w Podgórzu, której przewodził. Pochowany został na starym cmentarzu Podgórskim w Krakowie. Jego grób, jako jeden z niewielu na tym cmentarzu, wciąż otoczony jest stałą opieką. Po śmierci Dembowskiego przez pewien czas krążyły pogłoski, jakoby nie zginął i widywano go rzekomo w różnych częściach kraju oraz za granicą.

Żoną Dembowskiego była Aniela z Chłędowskich (1824–1902), córka znanego bibliografa i wydawcy – Adama Tomasza Chłędowskiego. Z tego małżeństwa, zawartego jesienią 1841 roku, na świat przyszło troje dzieci: Julia (żona adwokata Aleksandra Karpińskiego), Edward i Czesław.

Na kształtowanie się światopoglądu Dembowskiego wywarły wpływ idee Joachima Lelewela^[5]. Dembowski w swojej krytyce używał do analizy i oceny zjawisk artystycznych kryteriów ideowo-politycznych, jak postęp, wsteczność. Kryteria estetyczne łączyły się dla niego z określonymi postawami ideologicznymi. W sferze ideologicznej przeciwstawiał się konserwatywnym poglądom Michała Grabowskiego i Henryka Rzewuskiego. Był też przeciwnikiem umiarkowanych, liberalnych postaw, reprezentowanych np. przez „Bibliotekę Warszawską”. Krytycznie podchodził do eklektyzmu, częstego w kulturze umysłowej lat 40. XIX w., estetyzmu, uznawanego za wsteczny (Listy Józefa Kremera), zainteresowania przeszłością i jej gloryfikacji (twórczość Kraszewskiego), poematów lirycznych, będących jedynie ekspresją jednostkowych uczuć. Przeciwstawiał się więc zarówno postawom konserwatywnym, jak i mistycznym prądom romantyzmu. W ich miejsce proponował praktyczną i aktywną działalność, zgodną z dążeniami ludu.

Cenił poezję zaangażowaną, buntowniczą, wzywającą do czynu i bliską ludowi. Takich motywów dopatrywał się w twórczości Romana Zmorskiego, Włodzimierza Wolskiego i Narcyzy Żmichowskiej. Ważną rolę przyznawał dramatowi, który, jego zdaniem, dobrze nadawał się do wyrażania idei postępowych poprzez uwidacznianie ścierania się racji światopoglądowych. Optował za dramatem idei czy też politycznym. Z tego powodu cenił Nie-boską komedię Zygmunta Krasińskiego, której poświęcił analizę.

• Władysław Anczyc w 1848 roku opublikował wiersz o Edwardzie Dembowskim pt. Emisariusz^[6].
• Wisława Szymborska opublikowała wiersz pt. List Edwarda Dembowskiego do ojca^[7][8], wydany później w tomiku poezji Pytania zadawane sobie.

• Film fabularny Stanisława Różewicza pt. Pasja – o działalności publicznej Dembowskiego podczas powstania krakowskiego.

• XLVIII Liceum Ogólnokształcące im. Edwarda Dembowskiego w Warszawie
• I Liceum Ogólnokształcące Dwujęzyczne im. E. Dembowskiego w Gliwicach^[9]
• Szkoła podstawowa nr 109 im. Edwarda Dembowskiego we Wrocławiu^[10][11]
• Szkoła Podstawowa nr 66 im. Edwarda Dembowskiego w Krakowie^[12]
• Szkoła podstawowa im. Edwarda Dembowskiego w Kierlikówce^[13]
• I Liceum Ogólnokształcące im. Edwarda Dembowskiego w Zielonej Górze^[14]
• Powiatowe Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego im. Edwarda Dembowskiego w Wieliczce^[15]

• Aleja Dembowskiego w Krakowie (Podgórze)
• Ulica Dembowskiego w Pile
• Ulica Dembowskiego we Wrocławiu
• Ulica Dembowskiego w Warszawie (Ursynów)
• Ulica Dembowskiego w Wieliczce
• Rondo im. Edwarda Dembowskiego w Poznaniu
• Ulica Dembowskiego w Sanoku
• Ulica Dembowskiego w Szczecinie
• Ulica Edwarda Dembowskiego w Lublinie

• Pomnik Edwarda Dembowskiego na Placu Lasoty w Krakowie
• Pomnik na starym cmentarzu Podgórskim w Krakowie (pomnik nagrobny stoi obok mogiły 20 powstańców poległych wraz z Dembowskim 27 lutego 1846 r. w Podgórzu)^[16].

• Statek Polskich Linii Oceanicznych Edward Dembowski

• Igor Narski: Polscy myśliciele końca XVIII w. — pierwszej połowy XIX w.. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 378–381. (pol.).
• Leszek Sykulski: Edward Dembowski (1822-1846). Biografia polityczna. Toruń: Wydawnictwo Naukowe GRADO, 2006. ISBN 83-89588-59-5. Brak numerów stron w książce
• Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Seria 3. Literatura krajowa w okresie romantyzmu:1831-1863.T.2/ red
• Stefan Wolski: Ballada rycerska. Powieść historyczna. Lublin: 1977. ISBN 978-83-60660-93-5. Brak numerów stron w książce
• Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Wyd. VIII - 3 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 573, 579–581, 662, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13848-6.

• Małgorzata Pronobis Dembowski Edward: zestawienie bibliograficzne w wyborze Kielce: Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach, 2009.
• Stecka M, „Edward Dembowski”, Lwów, 1911.
• Limanowski B, „Historja ruchu rewolucyjnego w Polsce w 1846 r.”, Kraków, 1913.
• Dzieła Edwarda Dembowskiego w bibliotece Polona