Fasola – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: Fasola – program telewizyjny, Jaś Fasola oraz Fasolki.

Fasola

Fasola wielokwiatowa
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bobowce
Rodzina	bobowate
Podrodzina	bobowate właściwe
Rodzaj	fasola
Nazwa systematyczna
Phaseolus L. Sp. Pl. 723. 1753
Typ nomenklatoryczny
Phaseolus vulgaris L.[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Fasola (Phaseolus L.) – rodzaj roślin jednorocznych i bylin należący do rodziny bobowatych. Naturalnie występują w Ameryce Południowej i Północnej, na północy sięgając po Connecticut, ale największe zróżnicowanie osiągają w tropikach^[4]. Rodzaj obejmuje co najmniej od ok. 36^[4] do 96 gatunków^[5]. Liczne gatunki zostały rozpowszechnione w uprawie na całym świecie po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, przy czym większość w strefie tropikalnej. W klimacie umiarkowanym, w tym w Europie i Polsce, najważniejsze znaczenie użytkowe mają dwa gatunki – fasola zwykła i wielokwiatowa^[4][6]. Rośliny z tego rodzaju należą do ważniejszych roślin uprawnych w skali świata^[7].

Pokrój

Pnącza zielne (jednoroczne i wieloletnie) osiągające do 6 m wysokości^[4] o wijących się i przeważnie cienkich łodygach^[7].

Liście

Złożone, z trzema listkami i drobnymi przylistkami^[4].

Kwiaty

Motylkowe, zebrane w luźne grona. Działki kielicha w liczbie 5 zrośnięte. Płatki korony, także w liczbie 5, nierówne. Górny w formie okazałego żagielka. Boczne tworzą stulone skrzydełka okrywające łódeczkę zawierającą 10 pręcików i słupek. Pręciki zrosłe są w rurkę i tylko jeden, najwyższy, jest wolny. Zalążnia jest górna, powstaje z jednego owocolistka i zawiera kilka zalążków rozwijających się w nasiona. Płatki mają barwę od białej przez pomarańczowo-czerwoną, po czerwoną^[4].

Owoce

Strąki cylindryczne lub spłaszczone, zawierające nasiona barwy białej, czarnej lub marmurkowe (wielobarwne)^[4].

Synonimy^[8]

Alepidocalyx Piper, Minkelersia M. Martens & Galeotti, Rudua F. Maek.

Pozycja według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Jeden z rodzajów podrodziny bobowatych właściwych Faboideae w rzędzie bobowatych Fabaceae s.l.^[2] W obrębie podrodziny należy do plemienia Phaseoleae, podplemienia Phaseolinae^[8].

Pozycja według systemu Revala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.), podrodz. Phaseoloideae Burnett, plemię Phaseoleae DC., podplemię Phaseolinae Bronn. rodzaj fasola (Phaseolus L.)^[9].

Wykaz gatunków^[5]

Zwykła surowa fasola zawiera w sobie fazynę – białko, które powoduje sklejanie się erytrocytów. Niektóre gatunki fasoli zawierają tyle fazyny, że już cztery lub pięć nasion wystarczy, by wystąpiły wymioty i biegunka. W ekstremalnym przypadku spożycie surowej fasoli może zakończyć się śmiercią. Dopiero w wyniku podgrzania do temperatury około 90 stopni Celsjusza zawarta w fasoli fazyna ulega rozkładowi^{[potrzebny przypis]}.

Do rodzaju należą liczne rośliny uprawne uprawiane głównie jako warzywa o dużych wartościach odżywczych. Należą do grupy tzw. roślin strączkowych. W uprawie jest ok. 20 gat. fasoli. Niektóre gatunki o efektownych kwiatach uprawiane są także jako rośliny ozdobne.

Fasola w postaci zielonych strąków stanowi cenny surowiec do produkcji konserw i mrożonek^[10]. Fasola stanowi surowiec dla przetwórstwa warzywnego^[11].

Fasola pochodzi z Ameryki Środkowej i Południowej, gdzie uprawia się ją od ponad 7 tysięcy lat. Uznawana jest za jedną z najstarszych roślin uprawnych na terenie Peru i Meksyku^[10]. Pierwsze informacje o uprawie fasoli w Europie pochodzą z 1542 roku. Początkowo nie potrafiono jej w odpowiedni sposób uprawiać i użytkować^[11]. W XVI wieku uprawiana we Włoszech, Francji, w Niemczech i Anglii w ogrodach botanicznych^[10].

W XVII wieku uprawa fasoli rozszerzyła się^[11]. W połowie XVII wieku występowała już w Prusach Wschodnich w Królewcu. W Polsce u schyłku XVI wieku uprawiano fasolę jako roślinę ozdobną w klasztornych ogródkach, a dopiero w XVII wieku jako warzywo^[10].

Wymagania klimatyczne

Fasola jest rośliną ciepłolubną^[11] i ma duże wymagania termiczne. Jest wrażliwa na przymrozki, a chłód w okresie siewu powoduje gnicie nasion.

Fasola reaguje na temperaturę w zależności od fazy rozwojowej. W temperaturze od –5 °C do –6 °C uszkadzane są pęczniejące nasiona fasoli, kwiaty w temperaturze od –2 °C do –3 °C, natomiast strąki od –3 °C do –4 °C. Nasiona fasoli szybko pęcznieją po ulokowaniu w chłodnej i wilgotnej glebie, ale procesy kiełkowania nie zachodzą w temperaturze poniżej 8 °C. Równomierne i szybkie kiełkowanie fasoli może mieć miejsce w temperaturze powyżej 13 °C, a optymalna temperatura kiełkowania nasion fasoli i szybkich wschodów wynosi od 15 °C do 18 °C. Dla wzrostu fasoli optymalna temperatura wynosi od 16 do 25 °C, a dla kwitnienia i zawiązywania strąków od 15 do 30 °C^[11].

Potrzebna do kiełkowania fasoli ilość wody wynosi od 70 do 110% masy nasienia. W okresie formowania i dojrzewania strąków fasola źle reaguje na zbyt dużą wilgotność powietrza i obfite opady, które wydłużają okres wegetacyjny, stwarzając warunki do porażenia przez choroby grzybowe. Silne wiatry negatywnie wpływają na fasolę, powodując mechaniczne uszkodzenia i wysychanie najdelikatniejszych liści.

Fasoli nie powinno się uprawiać w miejscach zacienionych^[11]. Dobremu rozwojowi fasoli sprzyja klimat kontynentalny^[10].

Wymagania glebowe

Fasola ma mniejsze wymagania glebowe niż klimatyczne^[11]. Można ją z powodzeniem uprawiać na wszystkich typach żyznych gleb o dużej zawartości związków próchniczych, szybko nagrzewających się, z dobrze uregulowanymi stosunkami wodnymi. Może być też uprawiana na glebach torfowych w przypadku opóźnionego siewu^[10]. Najlepsze plony fasola daje na glebie średnio zwięzłej, przepuszczalnej, z dostateczną zawartością substancji organicznych i wapnia oraz na madach i czarnoziemach^[11].

Fasolę powinno się uprawiać na glebach zaklasyfikowanych do klasy bonitacyjnej od I do IVb. Do jej uprawy najlepiej sprawdzają się wszystkie kompleksy pszenne i kompleks żytni bardzo dobry.

Fasolę powinno się uprawiać na glebach o odczynie obojętnym lub zasadowym. Źle reaguje na kwaśny odczyn gleby (poniżej 5,5 pH)^[10]. Optymalne pH dla fasoli waha się od 6,5 do 7,8^[11].

• wirusowe: mozaika fasoli, żółta mozaika fasoli
• bakteryjne: bakterioza obwódkowa fasoli, bakteryjna brązowa plamistość fasoli, bakteryjne więdnięcie fasoli, ostra bakterioza fasoli
• wywołane przez lęgniowce i grzyby: antraknoza fasoli, fuzaryjne więdnięcie fasoli, fuzaryjna zgorzel fasoli, rdza fasoli, zgorzel siewek^[12].

Najwięksi producenci fasoli i ich plony (2017)
Kraj	Produkcja (w tonach)	Plony (wydajność w hg/ha)
Indie	6 390 000	4 142
Mjanma	5 466 166	17 178
Brazylia	3 033 017	10 850
Stany Zjednoczone	1 625 900	19 961
Chiny	1 333 557	16 515
Meksyk	1 183 868	7 284
Tanzania	1 140 444	9 910
Uganda	1 024 742	16 183
Kenia	846 000	7 165
Etiopia	543 984	16 493
Łącznie na świecie	31 405 912	8 614
Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division

Zobacz publikację Uprawa fasoli w Wikibooks

• Gatunki z innych rodzajów nazywane zwyczajowo fasolą (wybór):
  • fasola azuki (Vigna angularis var. angularis, dawniej Phaseolus angularis)
  • fasola mungo (Vigna mungo var. mungo, dawniej Phaseolus mungo)
  • fasola złota (Vigna radiata var. radiata, dawniej Phaseolus aureus)