Filip Orlik – Wikipedia, wolna encyklopedia

Filip Orlik herbu Nowina^[1] (ukr. Пилип Орлик, ur. 11 października^?/21 października 1672 we wsi Kasuta koło Oszmiany^[1], zm. 24 maja 1742 w Jassach) – hetman kozacki (1710– 1742).

Urodził się w czeskiej rodzinie szlacheckiej Orlików herbu Nowina. Podczas wojen husyckich w XV wieku rodzina wyemigrowała do Królestwa Polskiego, a stamtąd przeniosła się do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ojciec, Stefan Orlik, katolik, zginął w bitwie pod Chocimiem. Matka, Irena Orlik (z domu Małachowska) była prawosławna i w tym obrządku ochrzciła syna. Przyszły hetman uczył się prawdopodobnie w kolegium jezuickim w Wilnie, później w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, gdzie zdobył solidne wykształcenie (posługiwał się biegle co najmniej pięcioma językami). Prawdopodobnie tam też poznał Iwana Mazepę. W 1698 ożenił się z Hanną Hercyk (Mazepa był ojcem chrzestnym ich pierwszego syna).

W latach 1698–1700 Orlik był pisarzem w kancelarii metropolity kijowskiego, potem w pułku połtawskim. W roku 1702 lub 1706 został głównym pisarzem wojska zaporoskiego i najbliższym współpracownikiem hetmana. Po bitwie pod Połtawą wraz z nim, królem Szwecji Karolem XII i wieloma Kozakami emigrował na terytorium Imperium Osmańskiego. Król i hetman, a wraz z nim Orlik zatrzymali się w miejscowości Bendery. 2 października 1709 Mazepa zmarł. Pół roku po jego śmierci, 16 kwietnia 1710, Filip Orlik został obrany hetmanem. 10 maja wybór ten został oficjalnie zatwierdzony przez szwedzkiego monarchę. Na początku 1711 oddał się pod protekcję chana krymskiego Dewlet II Gireja.

Jeszcze w tym samym roku światło dzienne ujrzały zredagowane przez Orlika po łacinie i po rusku Pacta et Constitutiones legum libertatumqe Exercitus Zaporoviensis (Pakty i konstytucje praw i wolności wojska zaporoskiego) - w historiografii ukraińskiej uznawana przez niektórych historyków ukraińskich za pierwszą konstytucję Ukrainy.^[2] Dokument ten nigdy nie wszedł w życie^[3]. 8 listopada 1710 Turcja wypowiedziała wojnę Rosji. Na początku 1711 Orlik wraz z Kozakami, Tatarami, Turkami i Polakami pod dowództwem Józefa Potockiego – zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego ruszył na Ukrainę. Początkowo odnosił sukcesy w walkach z Rosjanami, później jednak, na wieść o nadchodzeniu dużych sił rosyjskich pod wodzą feldmarszałka Borysa Szeremietiewa hetmana opuścili Polacy, a wśród Turków i Tatarów następowały masowe dezercje. Siły Orlika stopniały na tyle, że był on zmuszony powrócić do Bender.

W 1720, w dobie bezskutecznej walki o oswobodzenie się Rzeczypospolitej spod kurateli carskiej po sejmie niemym^[4][5], ułożył plan antycarskiego sojuszu^[6].

Do końca życia zabiegał w europejskich stolicach o poparcie dla sprawy kozackiej^[7]. Umarł 24 maja 1742 w Jassach.

• Encyclopedia of Ukraine, Lwów 1993, t. 5, s. 1875-1876
• Pacta et Constitutiones legum libertatumqe Exercitus Zaporoviensis
• Józef A. Gierowski, Orlik Filip h. Nowina (1672—1742) [w] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk : Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1979, t. XXIV/1, zeszyt 100, s. 198—202.
• Bronisław Majgier, Pierwsza Konstytucja dla Ukrainy Hetmana Filipa Orlika z 1710 r. – Przemyśl, 2005 s. 9–11.
• Tomasz Wituch, Hetman Filip Orlik – Memoriał o antymoskiewskim sojuszu (1720 rok) Arcana, Kraków, 2002 № 26, 27.
• Pakty i konstytucje... Filipa Orlika, w: Pierwsze konstytucje europejskie

Konstytucja Filipa Orlika z 1710 roku

• Василь Кононенко, «Pacta et Constitutiones …» між традиційним та модерним конституціоналізмом