Filip Orlik – Wikipedia, wolna encyklopedia

Filip Orlik

Филиппъ Орликъ
Filip Orlik na współczesnym obrazie Natalii Pawlusenko
Herb Nowina
Hetman Wojska Zaporoskiego
Rodzina	Orlikowie herbu Nowina (herb szlachecki)
Data i miejsce urodzenia	11 października?/21 października 1672 Kasuta
Data i miejsce śmierci	24 maja?/4 czerwca 1742 Jassy (Mołdawia), Hospodarstwo Mołdawskie
Ojciec	Stefan Orlik
Matka	Irena Orlik
Żona	Hanna z Hercyków
Dzieci	Anastazja, Grzegorz, Michał, Warwara, Jakub, Marta, Maryna, Katarzyna
Multimedia w Wikimedia Commons

Filip Orlik herbu Nowina^[1] (ukr. Пилип Орлик, w języku środkowoukraińskim Филиппъ Орликъ, łac. Philippus Orlik, ur. 11 października^?/21 października 1672 we wsi Kasuta koło Oszmiany^[1], zm. 24 maja 1742 w Jassach^[2]) – hetman kozacki na uchodźstwie (1710–1742), poeta, publicysta. Był jednym z autorów Konstytucji Benderskiej (1710) – aktu konstytucyjnego, który niektórzy historycy uznają za pierwszą ukraińską konstytucję, de facto stanowiącego projekt kozackiego społecznego kontraktu.

Urodził się w Kosucie (powiat oszmiański, województwo wileńskie, obecnie rejon wilejski na Białorusi) w rodzinie szlacheckiej Orlików herbu Nowina, która miała czeskie, polskie oraz litewsko-białoruskie korzenie. Podczas wojen husyckich w XV wieku przodkowie Orlików wyemigrowały do Królestwa Polskiego, a stamtąd przeniosły się do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ojciec Filipa Orlika, Stefan Orlik, był katolikiem, zginął w bitwie pod Chocimiem. Matka, Irena Orlik (z domu Małachowska) była prawosławna i w tym obrządku ochrzciła syna^[3]. Przyszły hetman uczył się prawdopodobnie w kolegium jezuickim w Wilnie, później w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, którą ukończył prawdopodobnie w 1694 roku. Zdobył solidne wykształcenie, wykazywał szczególne uzdolnienia w dziedzinie teologii, filozofii, historii, poezji, retoryki i logiki, dobrze władał, oprócz ukraińskiego, także polskim, łaciną, cerkiewnosłowiańskim oraz innymi językami^[4].

Istotną rolę w życiu Filipa Orlika odegrał jego nauczyciel, profesor retoryki i filozofii, myśliciel Stefan Jaworski, który później został metropolitą riazańskim. To on wspierał swojego ucznia w karierze w kancelariach kościelnych. Istnieje hipoteza, że Orlik „zamierzał się ostrzyc”, to jest zostać postrzyżonym na mnicha^[5]. Jednak ostatecznie wybrał on karierę w administracji kozackiej. 23 listopada 1698 r. poślubił Hanną Hercyk, córkę pułkownika połtawskiego Pawła Hercyka. Hanna Hercyk była siostrą Grzegorza Hercyka, którego żoną była wnuczka hetmana Iwana Mazepy^[6]. Zawarcie małżeństwa z Hanną Hercyk przyczyniło się do rozwoju kariery Orlika w administracji kozackiej. Mazepa został ojcem chrzestnym ich pierwszego syna Gregorza, który urodził się w 1702 roku^[7].

W ciągu pierwszej dekady XVII wieku zrobił szybką karierę w Generalnej Kancelarii Wojskowej Hetmanatu. Pełnił funkcję kancelisty, następnie starszego kancelisty, a później rejenta. W roku 1708 został pisarzem generalnym Hetmanatu i najbliższym współpracownikiem hetmana Mazepy^[8]. Po bitwie pod Połtawą wraz z nim, królem Szwecji Karolem XII i wieloma Kozakami emigrował na terytorium Imperium Osmańskiego. Król i hetman, a wraz z nimi Orlik zatrzymali się w miejscowości Bendery. 2 października 1709 Mazepa zmarł. Pół roku po jego śmierci, 5 (16) kwietnia 1710, Filip Orlik został obrany hetmanem. Tego dnia zatwierdzono zredagowane przez Orlika Konstytucję Benderską ("Pakty i konstytucje praw i wolności Wojska Zaporoskiego...") , które w historiografii ukraińskiej są uznawane przez niektórych historyków za pierwszą konstytucję Ukrainy^[9]. Dokument ten został napisany w języku środkowoukraińskim oraz łacińskim^[10]. "Pakty i konstytucje praw i wolności Wojska Zaporoskiego..." nigdy nie weszły w życie na lewym brzegu Dniepru^[8]. 10 (21) maja 1710 roku wybór hetmana oraz "Pakty i konstytucje praw i wolności Wojska Zaporoskiego..." zostały oficjalnie zatwierdzone przez szwedzkiego monarchę.

Za poparciem Karola XII Filip Orlik wszedł w sojusz z Tatarami krymskimi oraz Imperim Osmańskim, a 8 listopada 1710 roku to ostatnie, wspierając hetmana, ogłosiło wojnę Rosji. wojnę z Moskwą. 8 listopada 1710 roku wypowiedziała wojnę Rosji. Na początku 1711 Orlik zawarł sojusz z chanem krymskim Dewletem II Girejem (Kairska umowa). Po zawarciu tego sojuszu, razem z Tatarami oraz Polakami pod dowództwem Józefa Potockiego – zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego, ruszył na Ukrainę Prawobrzeżną^[11]. Początkowo odnosił sukcesy w walkach z Rosjanami, później jednak, na wieść o nadchodzeniu dużych sił rosyjskich pod wodzą feldmarszałka Borysa Szeremietiewa hetmana opuścili Polacy, a wśród Tatarów następowały masowe dezercje i rabunki ukraińskiej ludności cywilnej. Siły Orlika stopniały na tyle, że był on zmuszony powrócić do Bender.

W 1714 roku Orlik, wraz z częścią starszyzny kozackiej, skorzystał z zaproszenia Karola XII i osiedlił się w Szwecji, gdzie mieszkał do 1720 roku. Z powodu szwedzko-rosyjskich rozmów pokojowych opuścił Szwecję i przebywał kolejno w Niemczech, Austrii oraz Rzeczypospolitej. W 1720, w dobie walki o oswobodzenie się Rzeczypospolitej spod kurateli carskiej po sejmie niemym^[12][13], ułożył plan antycarskiego sojuszu^[14]. W 1722 roku Orlik udał się do Imperium Osmańskiego, gdzie został osiedlony przez Turków w Salonikach. Mieszkając w tym mieście, nie przestał jednak poszukiwać wsparcia w różnych europejskich państwach, takich jak Francja, Wielka Brytania, Rzeczpospolita, Watykan, Saksonia, Prusy i inne. Wielokrotnie poruszał kwestie "sprawy ukraińskiej" i planował, wspólnie z synem Grzegorzem, kroki mające na celu uwolnienie Ukrainy spod moskiewskiego jarzma. Imperium Osmańskie próbowało wykorzystać Orlika podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1735-1739), a on sam starał się angażować w sprawę ukraińską podczas wojny szwedzko-rosyjskiej^[15]. Zmarł 24 maja 1742 roku w mołdawskich Jassach^[16].

Żoną Filipa Orlika była Hanna Hercyk (ur. 29 lipca 1683), która razem z mężem po bitwie pod Połtawą uciekła na tereny Imperium Osmańskiego (do Mołdawii), a następnie przeprowadziła się z mężem i dziećmi do Szwecji. Po wyjeździe ze Szwecji mieszkała przez pewien czas w Krakowie, we Wrocławiu, w Stanisławowie i niemal 15 lat przeżyła męża^[17]. Mieli siedmioro dzieci:

• Anastazja (1699–1728)
• Grzegorz (1702, Baturyn – 1759)
• Michał (ur. 1704)
• Warwara (ur. 1707)
• Jakub (1711, Bendery – 1721)
• Marta (ur. 1713)
• Maryna (ur. 1715)
• Katarzyna (ur. 1718, zmarła w dzieciństwie).

Filip Orlik pozostawił po sobie wiele listów, politycznych memoriałów, książek poetyckich, wielotomowy dziennik^[18]. Po śmierci ukraińskiego hetmana, mołdawski hospodar Konstantyn Mavrokordat zajął się Archiwum Filipa Orlika. Aby je zachować, wysłał archiwum do posła Francji w Stambule markiza de Villeneuve, który przesłał je do zamku Detenwille, gdzie mieszkał syn Filipa – Grzegorz. Wśród Archiwum Filipa Orlika jest również dziennik Filipa Orlika^[19].

Postać Filipa Orlika zainteresowała wielu historyków z różnych krajów, w tym ukraińskich (Mykoła Wasylenko, Taras Czuchlib), polskich (Józef Andrzej Gierowski, Piotr KrolI), rosyjskich (Tatiana Tairowa-Jakowlewa), francuskich (Iryna Dmytryszyn) oraz kanadyjskich (Orest Subtelny^[20]). W czerwcu 2011 roku, z okazji 15. rocznicy uchwalenia Konstytucji Ukrainy oraz w ramach obchodów 295. rocznicy przyjęcia Konstytucji Filipa Orlika, w Kijowie odsłonięto pomnik tego wybitnego ukraińskiego hetmana. Monument znajduje się w skwerze na skrzyżowaniu ulic Lipskiej i Filipa Orlika^[21].

Pamięć o Filipu Orliku jest również czczona poza granicami Ukrainy. W jego rodzinnej wsi Kasyta, w rejonie wilejskim obwodu mińskiego na Białorusi, odsłonięto pamiątkowy znak. Co roku do inwazji rosyjskiej na Ukrainę 24 lutego 2022, w dniu św. Piotra i Pawła, odbywają się tam uroczystości upamiętniające Orlika^[22]. 29 czerwca 2011 roku w szwedzkim mieście Krystianstad miało miejsce uroczyste otwarcie pomnika oraz tablicy pamiątkowej poświęconej Orlikowi, z okazji 300-lecia Konstytucji Benderskiej oraz 15-lecia współczesnej konstytucji Ukrainy. Inicjatorem tego wydarzenia było Ambasada Ukrainy w Szwecji, a sam pomnik, jako dar Ukrainy dla Krystianstadu, został wykonany przez ukraińskich rzeźbiarzy Olesia Sydoruka i Borysa Kryłowa. W ceremonii wzięli udział m.in. przewodniczący rady miejskiej Krystianstadu Sten Hermansson oraz ambasador Ukrainy w Szwecji, Jewhen Perebyjnis^[23].

Imię Filipa Orlika nosi wiele ulic w Ukrainie, w tym jedna z ulic w prestiżowej dzielnicy Kijowa - Lipkach, gdzie znajduje się Sąd Najwyższy Ukrainy. Jego imię upamiętniono także w innych krajach, w tym na jednej z ulic w Wilejce na Białorusi. Pamięć o Orliku trwa, pokazując, jak ważną postacią był dla historii Ukrainy i jej konstytucyjnych tradycji^[24].

• Encyclopedia of Ukraine, Lwów 1993, t. 5, s. 1875-1876
• Elie Borschak, Hryhor Orlyk, France’s Cossack General, Toronto 1956.
• Pacta et Constitutiones legum libertatumqe Exercitus Zaporoviensis
• Józef A. Gierowski, Orlik Filip h. Nowina (1672—1742) [w] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk : Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1979, t. XXIV/1, zeszyt 100, s. 198—202.
• Bronisław Majgier, Pierwsza Konstytucja dla Ukrainy Hetmana Filipa Orlika z 1710 r. – Przemyśl, 2005 s. 9–11.
• Tomasz Wituch, Hetman Filip Orlik – Memoriał o antymoskiewskim sojuszu (1720 rok) Arcana, Kraków, 2002 № 26, 27.
• Pakty i konstytucje... Filipa Orlika, w: Pierwsze konstytucje europejskie
• Konopczyński W., Polska а Szwecja (1660-1795), Warszawa 1924.
• Konopczyński W., Polska a Turcja (1683-1792), Warszawa 1936.
• Костомаровъ М., Мазепа и мазепинцы, Санкт-Петербург 1885.
• Konstytucja Filipa Orlika z 1710 roku
• Борис Крупницький, Гетьман Пилип Орлик (1672-1742): його життя і доля, Мюнхен: Дніпрова хвиля 1956, 80 с.
• Василь Кононенко, «Pacta et Constitutiones …» між традиційним та модерним конституціоналізмом
• Franciszek Rawita-Gawronski, Filip Orlik, nieuznany hetman Kozacki w: "Studya і szkice historyczne", serya II, Lwów 1900.
• Тарас Чухліб, Орлик, Київ 2008, 64 s.